Τικ: είδη και αίτια

Τι είναι τα τικ;

Τα τικ είναι γρήγορες, επαναλαμβανόμενες, μη-ρυθμικές μυικές συσπάσεις, οι οποίες εκδηλώνονται ως αιφνίδιες κινήσεις ή ως φωνήσεις. Τείνουν να εμφανίζονται κατά ριπές και τυπικά υπόκεινται σε διακυμάνσεις της συχνότητας και της έντασής τους στο χρόνο.

Γράφει ο νευρολόγος Ανδρέας Π. Μούστρης
Κατηγορία: Κινητικές διαταραχές

Αν και έχουν ακούσιο χαρακτήρα, τα τικ μπορούν να κατασταλούν με συνειδητή προσπάθεια. Η καταστολή τους, ωστόσο, είναι συνήθως δυνατή μόνο για μικρό χρονικό διάστημα. Αυτό οφείλεται στο ότι η προσπάθεια «συγκράτησης» των τικ συνοδεύεται από αυξανόμενη εσωτερική δυσφορία: όπως κάποιος δεν μπορεί να αντισταθεί επί μακρόν στην παρόρμηση να ξύσει ένα κνησμώδες εξάνθημα, έτσι και τα άτομα με τικ δεν μπορούν να υπομείνουν για πολλή ώρα την ένταση που συσσωρεύεται κατά τη διάρκεια καταστολής τους.

Πολλές φορές, πριν από το τικ, αναπτύσσονται αισθητικά φαινόμενα σε συγκεκριμένες περιοχές του σώματος. Περιγράφονται με διάφορους όρους, όπως, «πίεση», «τάση», «φαγούρα», «γαργαλητό», και εκτονώνονται με τη σύσπαση των μυών των αντίστοιχων περιοχών. Θα μπορούσε λοιπόν να ειπωθεί, ότι, τα τικ συνιστούν εκούσιες κινητικές εκδηλώσεις ως απαντήσεις στην ακούσια εμφάνιση αισθητικών ερεθισμάτων.

Τα τικ μπορούν να πάρουν πολλές μορφές.  Μπορεί να πρόκειται για απλές κινήσεις (όπως το ανασήκωμα των ώμων), για πιο σύνθετες κινήσεις (όπως το άγγιγμα αντικειμένων) ή για μυικές συσπάσεις που παράγουν ήχους (όπως το «καθάρισμα» του λαιμού ή ο «εσκεμμένος» βήχας). Κάποια άτομα εμφανίζουν ένα μεμονωμένο τικ, ενώ κάποια άλλα μπορεί να εμφανίζουν πολλαπλά. Εάν τα τικ είναι χρόνια, πολλές φορές αλλάζουν εντόπιση καθώς το ένα διαδέχεται το άλλο.

Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, τα τικ ξεκινούν στην παιδική ηλικία, διαρκούν λίγους μήνες και ακολούθως υποστρέφουν. Αποτελούν μια καλοήθη αυτοπεριοριζόμενη διαταραχή, η οποία δεν έχει ιδιαίτερη κλινική σημασία. Ωστόσο, σε ένα ποσοστό τα τικ είναι χρόνια και ενδέχεται να αποτελούν εκδηλώσεις του συνδρόμου Tourette. Στην τελευταία περίπτωση είναι πολλαπλά και συχνά συνυπάρχουν με ιδεοψυχαναγκαστικά συμπτώματα, διαταραχή ελλειμματικής προσοχής-υπερκινητικότητας και συμπεριφορικές διαταραχές. Μια σπανιότερη κατηγορία είναι εκείνη των δευτεροπαθών τικ: τα συμπτώματα οφείλονται στη χρήση φαρμάκων-τοξικών ουσιών ή εμφανίζονται στα πλαίσια λοιμωδών, αναπτυξιακών ή νευροεκφυλιστικών παθήσεων. Τα δευτεροπαθή τικ εμφανίζονται σχεδόν πάντα σε συνδυασμό με άλλα νευρολογικά συμπτώματα.

Η αντιμετώπιση των τικ είναι μια διαδικασία κατά την οποία συνεκτιμώνται πολλές παράμετροι: η πορεία στο χρόνο, η βαρύτητα, οι επιπτώσεις στον ψυχισμό και την κοινωνικότητα, καθώς και η ενδεχόμενη συνύπαρξη διαταραχής της προσοχής ή ιδεοψυχαναγκαστικών συμπτωμάτων. Πολλές φορές, δεν απαιτείται θεραπεία – τα τικ μπορεί να θορυβούν τους γονείς, αλλά δεν έχουν ιδιαίτερο αντίκτυπο στην ποιότητα ζωής. Εφόσον κρίνεται σκόπιμη η παρέμβαση, οι επιλογές περιλαμβάνουν ψυχοθεραπευτικές-συμπεριφορικές θεραπείες και, επί έντονων συμπτωμάτων, λήψη φαρμάκων.

Πόσο συχνά είναι τα τικ;

Τα τικ είναι πολύ συχνά στην παιδική ηλικία, ενώ σχετικά ασυνήθη στους ενήλικες.

• Η μέση ηλικία εμφάνισης είναι τα 7 έτη (συνήθως μεταξύ 3 και 8).
• Εκτιμάται ότι 6 – 18% των αγοριών και 3 – 11% των κοριτσιών έχουν τουλάχιστον ένα τικ. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων πρόκειται περί παροδικής κατάστασης, διάρκειας μικρότερης του ενός έτους.
• Χρόνια τικ (διάρκειας άνω του ενός έτους) εμφανίζονται στο 0.5 – 3%.
• Το σύνδρομο Tourette αφορά το 0.3 – 1%.

Για τα περισσότερα άτομα με χρόνια τικ η βαρύτητα των συμπτωμάτων φτάνει στο μέγιστο μεταξύ 8 και 12 ετών. Κατά την εφηβεία παρατηρείται κατά κανόνα σταδιακή βελτίωση, με αποτέλεσμα, στο 65% των ατόμων, τα τικ να έχουν υποστρέψει τελείως ή να έχουν μειωθεί σημαντικά μέχρι την ενηλικίωση.  Η εμφάνιση τικ για πρώτη φορά στην ενήλικο ζωή είναι ασυνήθης και θα πρέπει να εγείρει υποψίες για ενδεχόμενα υποκείμενα νευρολογικά νοσήματα ή επιδράσεις ουσιών-φαρμάκων.

Ποια είναι τα είδη των τικ;

Τα τικ μπορούν να διακριθούν σε κινητικά, φωνητικά και νοητικά. Ανάλογα με την πολυπλοκότητά τους, κατατάσσονται σε απλά και σύνθετα. Τα απλά κινητικά τικ αποτελούν την πιο συχνή μορφή και συνήθως προηγούνται των σύνθετων.

Κινητικά τικ (motor tics)

• Απλά: Προκαλούνται από τη σύσπαση ενός μεμονωμένου μυός ή μιας μυικής ομάδας. Παραδείγματα απλών τικ είναι ο σκαρδαμυγμός (ανοιγμα – κλείσιμο των ματιών), οι απότομες κινήσεις της κεφαλής, το ανασήκωμα των ώμων, η ρυτίδωση της μύτης και οι μορφασμοί του προσώπου.
• Σύνθετα: Χαρακτηρίζονται από οργανωμένη αλληλουχία κινήσεων. Μπορεί να δίνουν την εντύπωση ότι είναι επιτηδευμένα. Παραδείγματα αποτελούν το άγγιγμα αντικειμένων (ή ανθρώπων), η μίμηση των κινήσεων κάποιου άλλου (ηχοπραξία) και η υιοθέτηση ασυνήθιστων στάσεων του σώματος.

Φωνητικά τικ (vocal / phonic tics)

• Απλά: Συνίστανται στην παραγωγή ήχων χωρίς λεκτικό περιεχόμενο, όπως το «καθάρισμα» του λαιμού, ο «επιτηδευμένος» βήχας και το«ρούφηγμα» της μύτης.
• Σύνθετα: Χαρακτηρίζονται από την εκφώνηση συλλαβών, λέξεων ή φράσεων. Η επανάληψη των λέξεων άλλων ατόμων ονομάζεται ηχολαλία, ενώ η επανάληψη της ίδιας λέξης ή φράσης, παλιλαλία.

Νοητικά τικ (cognitive tics / mental tics / impulsions)

Είναι λιγότερο γνωστά και η παρουσία τους εκτιμάται δύσκολα. Παρουσιάζουν ομοιότητες με τις ιδεοληψίες που χαρακτηρίζουν την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Πρόκειται για επαναλαμβανόμενες σκέψεις που γίνονται λόγω εσωτερικής παρόρμησης, όπως για παράδειγμα το συνεχές νοητικό μέτρημα. Σε αντίθεση με τις ιδεοληψίες, δεν συνοδεύονται από άγχος ή φόβο – αν και τα όρια μπορεί να είναι δυσδιάκριτα. Σημειώνεται ωστόσο, ότι γνήσια ιδεοψυχαναγκαστικά συμπτώματα και νοητικά τικ μπορεί να συνυπάρχουν.

Πού οφείλονται τα τικ;

Τα ακριβή αίτια των τικ δεν είναι γνωστά. Η έκφρασή τους διαμεσολαβείται από ένα κύκλωμα του εγκεφάλου το οποίο διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη ρύθμιση και έκφραση της κινητικότητας. Στο κύκλωμα αυτό (cortico-striato-thalamo-cortical pathway) περιλαμβάνονται:

• τα βασικά γάγγλια
• πυρήνες του θαλάμου
• τμήματα του μετωπιαίου φλοιού

Πιστεύεται ότι τα τικ σχετίζονται με λειτουργία «εκτός παραμέτρων» αυτού του κυκλώματος. Η απορρύθμιση είναι πιθανώς αποτέλεσμα συνδυασμού επιδράσεων (περιβαλλοντικών και κληρονομικών) στο συνεχώς μεταβαλλόμενο, κατά την ανάπτυξη, νευρικό σύστημα.

Ποιες είναι οι πρωτοπαθείς και δευτεροπαθείς διαταραχές τικ;

Α. Πρωτοπαθείς διαταραχές τικ

Στις πρωτοπαθείς διαταραχές περιλαμβάνεται η μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων. Εκδηλώνονται πριν τα 18 έτη (συνήθως πριν την εφηβεία). Οι πρωτοπαθείς διαταραχές τικ δεν συνδέονται με σαφείς δομικές ή άλλου είδους ανιχνεύσιμες αλλοιώσεις στον εγκέφαλο.

• Παροδική διαταραχή τικ (provisional / transient tic disorder)
  Είναι η πιο συχνή κατηγορία. Χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη ενός ή περισσότερων τικ για χρονικό διάστημα μικρότερο του ενός έτους.

• Χρόνια διαταραχή κινητικών ή φωνητικών τικ (persistent / chronic motor or vocal tic disorder)
  Στην κατηγορία αυτή τα τικ διαρκούν περισσότερο από ένα έτος. Τα συμπτώματα περιλαμβάνουν κινητικά ή φωνητικά τικ – αλλά όχι και τα δύο.

• Σύνδρομο Tourette (Tourette syndrome)
  Είναι μια χρόνια διαταραχή που χαρακτηρίζεται από συνύπαρξη κινητικών και φωνητικών τικ, συχνά σε συνδυασμό με διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και ιδεοψυχαναγκαστική συμπεριφορά.

Β. Δευτεροπαθείς διαταραχές τικ

Στην κατηγορία αυτή, τα τικ οφείλονται σε παθήσεις που προσβάλλουν το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα ή είναι αποτέλεσμα λήψης ουσιών ή φαρμάκων. Είναι σαφώς σπανιότερες από τις πρωτοπαθείς διαταραχές.

• Στρεπτοκοκκικές Λοιμώξεις και σύνδρομο PANDAS
  Η λοίμωξη από β-αιμολυτικό στρεπτόκοκκο ομάδας Α (συχνό αίτιο αμυγδαλίτιδας) μπορεί να οδηγήσει σε βλάβες στα βασικά γάγγλια του εγκεφάλου, με αποτέλεσμα μια κινητική διαταραχή που ονομάζεται χορεία Sydenham. Υποστηρίζεται ότι, σε κάποιες περιπτώσεις, με παρόμοιο μηχανισμό μπορεί να εμφανιστούν τικ ή/και ιδεοψυχαναγκαστικά συμπτώματα. Η οντότητα αυτή έχει περιγραφεί με το ακρωνύμιο PANDAS (Pediatric Autoimmune Neuropsychiatric Disorders Associated with Streptococcal infections). Ωστόσο, αποτελεί αντικείμενο διχογνωμίας στην επιστημονική κοινότητα το κατά πόσο η λοίμωξη αποτελεί γνήσιο αίτιο ή εκλυτικό παράγοντα.

• Ουσίες και φάρμακα
  Τα τικ μπορεί να είναι αποτέλεσμα χρήσης ουσιών ή φαρμάκων που επιδρούν στο ντοπαμινεργικό σύστημα του εγκεφάλου, όπως:
  ○ Κοκαΐνη
  ○ Αμφεταμίνες
  ○ Μεθυλφαινιδάτη
  ○ Νευροληπτικά (μετά από χρόνια λήψη)

• Αναπτυξιακές διαταραχές και νοητική υστέρηση
  Πρόκειται για παθήσεις που συνοδεύονται από άλλα νευρολογικά ή συμπεριφορικά συμπτώματα:
  ○ Αυτισμός και σύνδρομο Asperger
  ○ Σύνδρομο Fragile X
  ○ Σύνδρομο Rett

• Νευροεκφυλιστικές παθήσεις
  ○ Νόσος Huntington
  ○ Νόσος Wilson
  ○ Νευροακανθοκυττάρωση
  ○ Σύνδρομα νευροεκφύλισης με εναπόθεση σιδήρου στον εγκέφαλο

Ποιες διαταραχές σχετίζονται με τα τικ;

Σε ένα ποσοστό ατόμων με χρόνια τικ (ιδιαίτερα στο σύνδρομο Tourette), συνυπάρχουν ψυχιατρικές ή/και συμπεριφορικές διαταραχές. Αν και η βαρύτητά τους ποικίλλει σημαντικά, ενίοτε αποτελούν την κύρια αιτία υποβάθμισης της ποιότητας ζωής. Οι συχνότερες είναι οι ακόλουθες:

Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (obsessive – compulsive disorder)

Χαρακτηρίζεται από την παρουσία:

• Ιδεοληψιών (obsessions): είναι επίμονες, επαναλαμβανόμενες ιδέες ή εικόνες που παρεισφρύουν απροσδόκητα στη σκέψη και προκαλούν έντονο άγχος, φόβο ή δυσφορία. Τα άτομα αναγνωρίζουν ότι είναι παράλογες ή υπερβολικές και προσπαθούν να τις διώξουν. Τυπικό παράδειγμα ιδεοληψίας είναι η «υπερβολική ανησυχία μόλυνσης» από την επαφή με αντικείμενα.
• Ψυχαναγκασμών (compulsions): είναι επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές που γίνονται με στόχο να ανακουφιστεί η δυσφορία από τις ιδεοληψίες. Για παράδειγμα, τα άτομα μπορεί να πλένουν τα χέρια τους αμέτρητες φορές (ή με συγκεκριμένο «τελετουργικό» τρόπο) προκειμένου να σιγουρευτούν ότι εξαφάνισαν τα μικρόβια.

 Η σχέση ανάμεσα στο σύνδρομο Tourette και στα ιδεοψυχαναγκαστικά συμπτώματα είναι σύνθετη:

• 20-60% των ατόμων με σύνδρομο Tourette εμφανίζουν ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή/ιδεοψυχαναγκαστικά συμπτώματα
• η μέση ηλικία εμφάνισής τους είναι τα 10 έτη (συνήθως έπονται των τικ)
• όπως και τα τικ, ενδέχεται να βελτιωθούν με την πάροδο της ηλικίας
• Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή -χωρίς ταυτόχρονα τικ- εμφανίζεται με αυξημένη συχνότητα σε συγγενείς ατόμων με σύνδρομο Tourette

Υποστηρίζεται ότι, σε κάποιες περιπτώσεις,  οι δύο διαταραχές αποτελούν διαφορετικές εκφράσεις ενός φάσματος συμπτωμάτων που περιλαμβάνονται σε ένα και μοναδικό σύνδρομο. Εξάλλου, υπάρχει σαφής φαινομενολογική ομοιότητα ανάμεσα σε ένα τικ (ανακούφιση από την δυσφορία που δημιουργεί μια παρόρμηση, συσπώντας τους μυς) και σε ένα ψυχαναγκασμό (μείωση του άγχους που προκαλεί μια ανεπιθύμητη σκέψη, εκτελώντας μια συγκεκριμένη πράξη).

Διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας (attention deficit hyperactivity disorder)

Η διαταραχή αυτή ξεκινά συνήθως στην ηλικία των 4-5 ετών (τείνει να προηγείται των τικ κατά 2 με 3 χρόνια). Εκτιμάται ότι εμφανίζεται περίπου στο 50% των ατόμων με χρόνια τικ. Τα βασικά χαρακτηριστικά της είναι, η διάσπαση της προσοχής, η υπερκινητικότητα και η παρορμητικότητα. Τα παιδιά ή οι έφηβοι με αυτή τη διαταραχή μπορεί να:

• δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν σε μια δραστηριότητα
• μεταπηδούν συχνά από μία δραστηριότητα σε μία άλλη
• δυσκολεύονται να οργανώσουν και να ολοκληρώσουν μία εργασία
• δυσκολεύονται να ακολουθήσουν οδηγίες
• ξεχνούν ή χάνουν συχνά τα πράγματά τους
• είναι πολύ ανυπόμονα
• διακόπτουν συχνά τους άλλους και κάνουν ανάρμοστα για την περίσταση σχόλια
• δυσκολεύονται με δραστηριότητες που απαιτούν ακινησία (μπορεί να κινούν νευρικά τα άκρα τους, να στριφογυρίζουν στην καρέκλα, κ.ά.)