Πονοκέφαλος: πότε είναι ανησυχητικός ή επικίνδυνος;

Πρωτοπαθής ή δευτεροπαθής πονοκέφαλος;

Ο πονοκέφαλος αποτελεί το συχνότερο λόγο παραπομπής για νευρολογική εκτίμηση. Εκτιμάται ότι το 93% των ανδρών και το 99% των γυναικών θα τον βιώσουν κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Είναι αξιοσημείωτο ότι, ο πόνος, αν και εντοπίζεται σε διάφορες περιοχές της κεφαλής, δεν πηγάζει από τον ίδιο τον εγκέφαλο. Οι ενδοκράνιες δομές που περιέχουν νευρικές απολήξεις για την παραγωγή του αισθήματος του πόνου, είναι κυρίως τα αγγεία και οι μήνιγγες.

Γράφει ο νευρολόγος Ανδρέας Π. Μούστρης
Κατηγορία: Κεφαλαλγίες (πονοκέφαλος) & Προσωπαλγίες

Αν και υπάρχουν περισσότερα από 150 είδη πονοκεφάλων, η μεγάλη πλειοψηφία των πασχόντων εμφανίζει μία από τις πρωτοπαθείς κεφαλαλγίες, με συχνότερες την ημικρανία και την κεφαλαλγία τάσης. Πρόκειται για κεφαλαλγίες οι οποίες δεν αποτελούν σύμπτωμα υποκείμενης πάθησης και δεν οφείλονται σε κάποιον εξωγενή παράγοντα. Ο πονοκέφαλος αποτελεί αφ’ εαυτού το πρόβλημα και, αν και συχνά υποβαθμίζει την ποιότητα ζωής, εντούτοις δεν είναι απειλητικός.

Ωστόσο, ενίοτε ο πονοκέφαλος είναι αποτέλεσμα κάποιας παθολογικής εξεργασίας. Οι κεφαλαλγίες αυτές κατατάσσονται ως δευτεροπαθείς. Αν και πολλές έχουν καλοήθη αιτιολογία (π.χ. ο πονοκέφαλος από κατάχρηση αναλγητικών), ορισμένες σχετίζονται με σοβαρές υποκείμενες παθήσεις.

Πότε χρειάζεται άμεση εκτίμηση ο πονοκέφαλος;

Πονοκέφαλος με απότομη έναρξη ή σταθερή, προοδευτική επιδείνωση: και στις δύο περιπτώσεις, τα χρονικά πρότυπα εξέλιξης είναι ύποπτα δευτεροπαθούς κεφαλαλγίας. Ο πονοκέφαλος που εμφανίζεται ξαφνικά, φθάνοντας στη μέγιστη έντασή του εντός δευτερολέπτων ή λίγων λεπτών, θα πρέπει να διερευνάται επειγόντως.
Νέο είδος πονοκεφάλου ή σημαντική αλλαγή στα χαρακτηριστικά γνωστού πονοκεφάλου: θα πρέπει να αναζητείται ιατρική συμβουλή για κάθε πρωτοεμφανιζόμενο πονοκέφαλο, ειδικά αν η ηλικία των πασχόντων είναι άνω των 50. Ο “χειρότερος πονοκέφαλος της ζωής μου” χρήζει επείγουσας εκτίμησης.
Πονοκέφαλος συνοδευόμενος από πυρετό: αν και πολλές φορές το αίτιο είναι μια ιογενής λοίμωξη ή μια παραρρινοκολπίτιδα (ιγμορίτιδα), ο συνδυασμός κεφαλαλγίας και πυρετού ενδέχεται να υποκρύπτει λοίμωξη του κεντρικού νευρικού συστήματος (π.χ. μηνιγγίτιδα, εγκεφαλίτιδα), ειδικά εάν ο πονοκέφαλος είναι έντονος, δεν υποχωρεί με τη λήψη αντιπυρετικών ή συνυπάρχουν επιπρόσθετα συμπτώματα (αυχενική δυσκαμψία, φωτοφοβία, ληθαργικότητα, κτλ).
Εμφάνιση νευρολογικών συμπτωμάτων: συμπτώματα όπως διπλωπία, βλεφαρόπτωση, θάμβος όρασης, εστιακή μυική αδυναμία, αστάθεια ή σύγχυση, είναι υποδηλωτικά μιας πιθανής δευτεροπαθούς κεφαλαλγίας. Σημειώνεται ωστόσο ότι, ορισμένα παρατηρούνται και σε πρωτοπαθείς κεφαλαλγίες: η ημικρανία μπορεί να συνοδεύεται από οπτικές διαταραχές ή μουδιάσματα μικρής διάρκειας (συνιστούν την ημικρανική αύρα), ενώ η αθροιστική κεφαλαλγία χαρακτηρίζεται από βλεφαρόπτωση στην πλευρά της κεφαλής που εντοπίζεται το άλγος.
Πονοκέφαλος μετά από χτύπημα στο κεφάλι ή στο λαιμό: η μετατραυματική κεφαλαλγία είναι συχνή και συνήθως υφίεται προοδευτικά εντός ημερών ή εβδομάδων από την κάκωση. Ωστόσο, θα πρέπει να αναζητείται η ιατρική συμβουλή προκειμένου να αποκλειστεί το ενδεχόμενο υποσκληρίδιου αιματώματος ή αρτηριακού διαχωρισμού.
Πονοκέφαλος με ορθοστατικά χαρακτηριστικά: η εξάρτηση της κεφαλαλγίας από τη θέση του σώματος υποδηλώνει πιθανές μεταβολές της ενδοκράνιας πίεσης. Η χαμηλή ενδοκράνια πίεση οδηγεί σε πονοκέφαλο που εμφανίζεται (ή επιδεινώνεται σημαντικά) σε όρθια θέση και βελτιώνεται σε οριζόντια θέση. Αντίθετα, ο πονοκέφαλος της αυξημένης ενδοκράνιας πίεσης τείνει να επιδεινώνεται κατά την κατάκλιση και έχει συνήθως μέγιστη ένταση κατά την αφύπνιση.
Πονοκέφαλος που εκλύεται από τη σωματική άσκηση, το βήχα ή το σεξ: οι κεφαλαλγίες αυτής της μορφής μπορεί να είναι πρωτοπαθείς ή δευτεροπαθείς. Την πρώτη φορά που εμφανίζονται, θα πρέπει να εκτιμώνται άμεσα από νευρολόγο. Σημειώνεται ότι σε άτομα με ιστορικό ημικρανιών, η σωματική άσκηση ενδέχεται να πυροδοτήσει νέες κρίσεις (νέα επεισόδια του γνωστού πονοκεφάλου).

Ποια είναι τα κυριότερα επικίνδυνα αίτια πονοκεφάλου;

1.Υπαραχνοειδής αιμορραγία

Η υπαραχνοειδής αιμορραγία οφείλεται κατά κανόνα στη ρήξη ενός ανευρύσματος. Το αποτέλεσμα είναι η διαρροή αρτηριακού αίματος, υπό υψηλή πίεση, ανάμεσα στα περιβλήματα του εγκεφάλου (την αραχνοειδή και τη χοριοειδή μήνιγγα). Η τυπική εικόνα συνίσταται στην κεραυνοβόλο εμφάνιση πονοκεφάλου, συνήθως έντονου, ο οποίος μπορεί να συνοδεύεται από αυχενική δυσκαμψία και έκπτωση του επιπέδου συνείδησης. Σε ποσοστό μεταξύ 30% και 50%, προηγείται της ρήξης του ανευρύσματος μικρή διαρροή αίματος, η οποία οδηγεί στην ονομαζόμενη “προειδοποιητική κεφαλαλγία” (sentinel headache).

2. Διαχωρισμός καρωτίδας ή σπονδυλικής αρτηρίας

Κατά το διαχωρισμό, συμβαίνει ρήξη στον εσωτερικό χιτώνα της αρτηρίας, η οποία επιτρέπει στο αίμα να εισχωρήσει ανάμεσα στις στοιβάδες του τοιχώματος και να σχηματίσει αιμάτωμα. Μέρος του θρομβωμένου αιματώματος ενδέχεται να αποσπαστεί και να παρασυρθεί από την κυκλοφορία, οδηγώντας σε ισχαιμικό αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο εμβολικής αιτιολογίας. Ο πόνος του διαχωρισμού είναι συνήθως έντονος, επίμονος και εντοπίζεται στη μία πλευρά του κεφαλιού ή του λαιμού-αυχένα. Ωστόσο, μπορεί να μιμηθεί διάφορες μορφές κεφαλαλγίας. Εάν το προσβεβλημένο αγγείο είναι η καρωτίδα, μπορεί να εμφανιστεί βλεφαρόπτωση, ανισοκορία (σύνδρομο Horner) και σφύζουσες εμβοές απότομης έναρξης.

3. Όγκος εγκεφάλου

Πολλές φορές, άτομα με γνωστή, παλαιότερη κεφαλαλγία η οποία βρίσκεται σε έξαρση, ανησυχούν για το ενδεχόμενο ο πονοκέφαλος να υποκρύπτει όγκο στον εγκέφαλο. Ωστόσο, κάτι τέτοιο συμβαίνει σπάνια. Εκτιμάται ότι, όταν η νευρολογική εξέταση είναι φυσιολογική, πληρούνται τα διαγνωστικά κριτήρια για ημικρανία και το ιστορικό πονοκεφάλων εκτείνεται για περισσότερο από ένα έτος, η πιθανότητα ανεύρεσης όγκου στις απεικονιστικές εξετάσεις είναι περίπου 1 στις 1000. Η κεφαλαλγία που οφείλεται σε όγκο, έχει συνήθως σταθερά επιδεινούμενη πορεία, δεν ανταποκρίνεται καλά στα παυσίπονα, έχει μέγιστη ένταση τις πρωινές ώρες και επιδεινώνεται κατά την επίκυψη ή το βήχα (τα χαρακτηριστικά αυτά όμως δεν είναι ειδικά). Ενίοτε συνδυάζεται με επιπρόσθετα νευρολογικά συμπτώματα.

4. Μηνιγγίτιδα και εγκεφαλίτιδα

Εγκεφαλίτιδα ονομάζεται η φλεγμονή του εγκεφαλικού ιστού, ενώ μηνιγγίτιδα η φλεγμονή των μηνίγγων. Οφείλονται κατά κανόνα σε λοίμωξη του κεντρικού νευρικού συστήματος και πολλές φορές συνυπάρχουν (μηνιγγοεγκεφαλίτιδα). Οι ασθενείς εμφανίζουν συνήθως έντονο πονοκέφαλο, σε συνδυασμό με πυρετό, αυχενική δυσκαμψία, φωτοφοβία και καταβολή. Εάν το λοιμώδες αίτιο είναι ο μηνιγγιτιδόκοκκος, μπορεί να παρατηρηθεί δερματικό εξάνθημα. Ορισμένες μορφές μηνιγγίτιδας είναι αυτοπεριοριζόμενες και έχουν καλή πρόγνωση. Ενίοτε ωστόσο, η κλινική εικόνα επιδεινώνεται ραγδαία. Επί υποψίας μηνιγγίτιδας ή εγκεφαλίτιδας θα πρέπει να αναζητάται επειγόντως ιατρική εκτίμηση.

5. Θρόμβωση εγκεφαλικών φλεβών ή φλεβωδών κόλπων

Πρόκειται για σπάνιο, αλλά σημαντικό αίτιο κεφαλαλγίας. Η θρόμβωση εμποδίζει την ομαλή κυκλοφορία του αίματος και οδηγεί σε αύξηση της ενδοκράνιας πίεσης. Η κλινική εικόνα εγκαθίσταται οξέως ή υποξέως. Συχνότερο σύμπτωμα είναι η κεφαλαλγία, η οποία εμφανίζεται στο 90% των περιπτώσεων και μπορεί να πάρει διάφορες μορφές. Συνηθέστερα πρόκειται για ένα νέο, διάχυτο, έντονο και επίμονο πονοκέφαλο. Ενίοτε, ο πόνος εισβάλλει κεραυνοβόλως και συνοδεύεται από ναυτία και εμέτους. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων παρατηρούνται επιπρόσθετα νευρολογικά συμπτώματα, όπως επιπληπτικές κρίσεις, εστιακή αδυναμία (παρόμοια με εκείνη ενός αγγειακού εγκεφαλικού επεισοδίου) και ληθαργικότητα. Παράγοντες κινδύνου για θρόμβωση εγκεφαλικών φλεβών αποτελούν οι προθρομβωτικές διαταραχές, η εγκυμοσύνη και η λοχεία, η λήψη αντισυλληπτικών, τα κακοήθη νοσήματα, οι συστηματικές λοιμώξεις, κ.ά.

6. Ιδιοπαθής ενδοκράνια υπέρταση

Είναι ασυνήθης πάθηση, η οποία προσβάλλει κυρίως γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας. Ονομάζεται και “ψευδο-όγκος εγκεφάλου” (pseudotumour cerebri), επειδή τα συμπτώματα μιμούνται την ύπαρξη όγκου. Χαρακτηρίζεται από αύξηση της ενδοκράνιας πίεσης, με την ακριβή παθογένεση να παραμένει άγνωστη. Το πρώτο σύμπτωμα είναι κατά κανόνα ο πονοκέφαλος, τα χαρακτηριστικά του οποίου ποικίλλουν. Συνήθως είναι καθημερινός, έντονος, έχει μέγιστη ένταση κατά την αφύπνιση, επιδεινώνεται με το βήχα και βελτιώνεται σε όρθια θέση. Συχνά συνοδεύεται από παροδικές οπτικές διαταραχές, σφύζουσες εμβοές και ενίοτε από διπλωπία. Αν δεν αντιμετωπιστεί οδηγεί σε σταδιακή απώλεια όρασης, καθώς η αυξημένη ενδοκράνια πίεση παραβλάπτει τη λειτουργία των οπτικών νεύρων.

7. Κροταφική αρτηρίτιδα

Η κροταφική (ή γιγαντοκυτταρική) αρτηρίτιδα είναι μια χρόνια φλεγμονώδης νόσος των μεσαίου και μεγάλου μεγέθους αγγείων. Παρατηρείται σχεδόν αποκλειστικά σε ηλικίες άνω των 50, προσβάλλοντας περίπου 1 στα 500 άτομα. Οι ασθενείς συχνά αναπτύσσουν επίμονο εντοπισμένο πονοκέφαλο, σε συνδυασμό με ευαισθησία του τριχωτού της κεφαλής και διαλείπουσα χωλότητα της κάτω γνάθου (πόνος στο σαγόνι εκλυόμενος από τις μασητικές κινήσεις). Συνήθη εργαστηριακά ευρήματα είναι η αύξηση της ταχύτητας καθίζησης ερυθρών αιμοσφαιρίων και της C-αντιδρώσας πρωτεΐνης (CRP). Εάν δεν αντιμετωπιστεί έγκαιρα, μπορεί να οδηγήσει σε τύφλωση. Η θεραπευτική χορήγηση γλυκοκορτικοειδών (κορτιζόνη), οδηγεί σε υποχώρηση της κεφαλαλγίας εντός λίγων ημερών.

8. Πονοκέφαλος χαμηλής (ενδοκράνιας) πίεσης

Όπως υποδηλώνει η ονομασία, αυτή η μορφή κεφαλαλγίας σχετίζεται με την ελάττωση της ενδοκράνιας πίεσης. Ο πονοκέφαλος είναι συνήθως καθημερινός και έχει ορθοστατικά χαρακτηριστικά. Οι ασθενείς, τυπικά δεν έχουν ενοχλήματα όταν είναι ξαπλωμένοι, εμφανίζουν όμως πόνο, συνήθως εντός λεπτών από τη στιγμή που θα σηκωθούν και θα βρεθούν σε όρθια θέση. Ο πόνος τείνει να είναι εντονότερος στο πίσω μέρος του κεφαλιού και στον αυχένα. Μπορεί να συνοδεύεται από ναυτία, ζάλη, εμβοές και ενίοτε από διπλωπία. Κατά κανόνα τα συμπτώματα υποχωρούν μόλις οι ασθενείς ξαπλώσουν. Η συχνότερη αιτία του πονοκεφάλου χαμηλής πίεσης είναι η οσφυονωτιαία παρακέντηση. Στην περίπτωση αυτή, η κεφαλαλγία υποστρέφει συνήθως εντός λίγων ημερών. Ενδέχεται όμως να συμβεί και μετά από επεμβάσεις στη σπονδυλική στήλη, χειρισμούς που αυξάνουν την ενδοθωρακική πίεση (άρση βαρών, έντονος βήχας, κτλ) ή και αυθόρμητα (χωρίς προφανή αιτία).

9. Πονοκέφαλος και αρτηριακή υπέρταση

Η σχέση ανάμεσα στην εμφάνιση πονοκεφάλου και στην αυξημένη αρτηριακή πίεση υπόκειται συχνά σε λανθασμένες αντιλήψεις. Πολλές φορές, όταν κάποιος νιώθει πονοκέφαλο και συγχρόνως πάσχει από αρτηριακή υπέρταση, προβαίνει στη μέτρηση της πίεσης και τη βρίσκει αυξημένη. Ακολούθως, υποθέτει ότι ο πονοκέφαλος “οφείλεται στην πίεση” και παίρνει επιπλέον αντιυπερτασικά χάπια για να τον αντιμετωπίσει. Ωστόσο, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, οι δύο αυτές καταστάσεις δεν σχετίζονται αιτιολογικά.

Η ήπια (<160/100mmHg) ή μέτρια (160-179/109 mmHg) χρόνια υπέρταση δεν προκαλεί πονοκέφαλο.

Η συνύπαρξη μιας μέτριας, παροδικής απορρύθμισης της υπέρτασης με πονοκέφαλο, συχνά οφείλεται σε ένα στρεσογόνο γεγονός, το οποίο λειτουργεί ως κοινός εκλυτικός παράγοντας. Αυτό σημαίνει ότι το στρες πυροδοτεί την εμφάνιση μιας πρωτοπαθούς κεφαλαλγίας (π.χ. κεφαλαλγία τάσης) και ταυτόχρονα την αύξηση της πίεσης. Εναλλακτικά, η απορρύθμιση της πίεσης για κάποιο άλλο λόγο, ενδέχεται να οδηγήσει σε έντονο άγχος, το οποίο με τη σειρά του πυροδοτεί την έκλυση ενός επεισοδίου κεφαλαλγίας.

Ωστόσο, η αρτηριακή υπέρταση μπορεί να προκαλέσει πονοκέφαλο σε ορισμένες περιπτώσεις. Κατά κανόνα, πρόκειται για επείγουσες καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από μεγάλη και απότομη αύξηση της πίεσης (συνήθως άνω των 180 mmHg για τη συστολική και 120 mmHg για τη διαστολική πίεση). Τα αίτια περιλαμβάνουν την υπερτασική κρίση (με ή χωρίς εγκεφαλοπάθεια), την προεκλαμψία ή εκλαμψία (επιπλοκές της εγκυμοσύνης), το φαιοχρωμοκύτωμα και τη λήψη ουσιών που ανεβάζουν την αρτηριακή πίεση.