Όψιμη δυσκινησία, ακαθησία & συναφή σύνδρομα

Τι είναι η όψιμη δυσκινησία;

Η όψιμη δυσκινησία (tardive dyskinesia) είναι μια κινητική διαταραχή η οποία αποτελεί παρενέργεια της μακροχρόνιας λήψης φαρμάκων που επιδρούν στο ντοπαμινεργικό σύστημα του εγκεφάλου. Τα συνηθέστερα υπεύθυνα φάρμακα είναι τα νευροληπτικά (αντιψυχωσικά), τα οποία χρησιμοποιούνται κατεξοχήν στη θεραπεία ψυχιατρικών παθήσεων. Ο προσδιορισμός «όψιμη», υποδηλώνει ότι η παρενέργεια αυτή εμφανίζεται καθυστερημένα.

Γράφει ο νευρολόγος Ανδρέας Π. Μούστρης
Κατηγορία: Κινητικές διαταραχές

Τυπικά, απαιτείται λήψη του φαρμάκου για τουλάχιστον τρεις μήνες προτού κάνει την εμφάνισή της μια όψιμη κινητική διαταραχή. Παρ’ όλα αυτά, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, έχει προηγηθεί λήψη του υπεύθυνου σκευάσματος για χρόνια.

Η κλασική (και συνηθέστερη) μορφή όψιμης δυσκινησίας, χαρακτηρίζεται από ακούσιες κινήσεις της γλώσσας, της γνάθου και των περιστοματικών μυών. Ωστόσο, το φάσμα των συμπτωμάτων που μπορούν να εμφανιστούν περιλαμβάνει ένα πλήθος διαταραχών της κίνησης, οι οποίες ονομάζονται όψιμα σύνδρομα (tardive syndromes).

Ποια είναι τα συμπτώματα των όψιμων συνδρόμων;

Τα συμπτώματα των όψιμων συνδρόμων εξελίσσονται συνήθως σταδιακά. Η κλινική εικόνα ποικίλλει, τόσο ως προς τη βαρύτητα, όσο και ως προς τη σημειολογία. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους είναι ότι τα πρώτα συμπτώματα ενδέχεται να εμφανιστούν μετά από μείωση της δόσης ή διακοπή του υπεύθυνου φαρμάκου.

«Κλασική» όψιμη δυσκινησία

Εκδηλώνεται με ακούσιες, συνεχείς, σχεδόν ρυθμικές κινήσεις της γλώσσας, των χειλέων, των περιστοματικών μυών και της γνάθου:

• Η γλώσσα έχει την τάση να προβάλλει προς τα εμπρός (έξω από τη στοματική κοιλότητα)
• Η κάτω γνάθος (σαγόνι) κάνει μασητικές («πάνω-κάτω», συχνά σε συνδυασμό με προβολή της γλώσσας προς τα έξω) ή πλευρικές (σαν να «τρίζει» κάποιος τα δόντια) κινήσεις.
• Οι περιστοματικοί μυς μπορεί να κάνουν κινήσεις που οδηγούν σε «σούφρωμα» των χειλέων, «στράβωμα» του στόματος, κ.ά.

Όψιμη δυστονία

Η δυστονία είναι μια διαταραχή της κίνησης με ετερογενή αιτιολογία. Χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενους μυικούς σπασμούς, οι οποίοι οδηγούν σε ανώμαλες θέσεις τα προσβεβλημένα μέλη του σώματος. Η όψιμη φαρμακευτική δυστονία, μπορεί να εκδηλωθεί με εικόνα παρόμοια με εκείνη των υπόλοιπων μορφών δυστονίας:

• Ραιβόκρανο (αυχενική δυστονία)
• Βλεφαρόσπασμος
• Δυστονία στόματος-γνάθου
• Δυστονία των μυών του κορμού ή των άκρων

Όψιμη ακαθησία

Η ακαθησία χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση εσωτερικής έντασης-δυσφορίας, σε συνδυασμό με έντονη παρόρμηση για κίνηση. Τα άτομα με ακαθησία, τυπικά κουνούν συνεχώς τα πόδια τους ή νιώθουν την ανάγκη να περπατήσουν μετά από μικρό χρονικό διάστημα ανάπαυσης.

Άλλα όψιμα σύνδρομα

Περιλαμβάνονται κινητικές διαταραχές όπως μυόκλονος, τικ, στερεοτυπίες, και χορεία.

Επισημαίνεται ότι συμπτώματα παρόμοια με εκείνα ορισμένων όψιμων συνδρόμων (π.χ. ακαθησία, δυστονικές αντιδράσεις) μπορούν να εμφανιστούν και σε σύντομο χρονικό διάστημα μετά τη έναρξη λήψης νευροληπτικών φαρμάκων (π.χ. μετά από ημέρες ή ακόμα και μετά την πρώτη δόση). Αυτές οι πρώιμες παρενέργειες, παρά τις κλινικές ομοιότητες, δεν πρέπει να συγχέονται με τα όψιμα σύνδρομα (π.χ. η όψιμη δυστονία έχει διαφορετικό υποκείμενο παθογενετικό μηχανισμό και πρόγνωση από την οξεία δυστονική αντίδραση).

Πού οφείλονται τα όψιμα σύνδρομα;

Οι ακριβείς μηχανισμοί που οδηγούν στην ανάπτυξη των όψιμων συνδρόμων δεν είναι γνωστοί. Εκτιμάται ότι ο μακροχρόνιος φαρμακευτικός αποκλεισμός των υποδοχέων ντοπαμίνης, οδηγεί σε βιολογικές μεταβολές που καθιστούν τους υποδοχείς υπερευαίσθητους  (dopamine receptor supersensitivity). Μιας και οι υποδοχείς ντοπαμίνης βρίσκονται κατεξοχήν σε περιοχές του εγκεφάλου που εμπλέκονται στη ρύθμιση της κινητικότητας, το αποτέλεσμα της υπερευαισθησίας είναι η εμφάνιση ακούσιων κινήσεων.

Τα παραπάνω παρέχουν ικανοποιητική ερμηνεία για τη συχνά παρατηρούμενη εμφάνιση των όψιμων συνδρόμων μετά τη διακοπή των φαρμάκων: αποσύροντας τον αποκλεισμό των υποδοχέων, η δράση της διαθέσιμης ντοπαμίνης αυξάνεται (σε ήδη υπερευαίσθητους υποδοχείς), με αποτέλεσμα την εμφάνιση των υπερκινησιών. Επίσης, εξηγεί το «αντίστροφο» φαινόμενο: αυξάνοντας τη δόση του φαρμάκου, πολλές φορές η όψιμη δυσκινησία βελτιώνεται (παρά το γεγονός ότι το ίδιο το φάρμακο ήταν που την προκάλεσε).

Ωστόσο,  στην παθογένεση συμμετέχουν πιθανότατα και άλλοι μηχανισμοί.

Ποια φάρμακα σχετίζονται με τα όψιμα σύνδρομα;

Τα φάρμακα που κατεξοχήν σχετίζονται με την ανάπτυξη όψιμης δυσκινησίας είναι τα νευροληπτικά (αντιψυχωσικά), τα οποία έχουν αντι-ντοπαμινεργική δράση. Φαίνεται ότι τα νεότερα νευροληπτικά (κουετιαπίνη, ολανζαπίνη, κτλ.) συνδέονται με μικρότερο κίνδυνο συγκριτικά με τα παλαιότερα (π.χ. αλοπεριδόλη, χλωροπρομαζίνη). Επίσης, όψιμα σύνδρομα μπορούν να αναπτυχθούν και μετά από χρόνια χρήση μετοκλοπραμίδης, ενός αντιεμετικού φαρμάκου.

Δεν υπάρχει τρόπος να προβλεφθεί η ανάπτυξη όψιμης δυσκινησίας. Ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος σε ηλικιωμένους και σε γυναίκες.

Επισημαίνεται ότι η παρενέργεια αυτή εμφανίζεται στη μειοψηφία των περιπτώσεων. Η πλειοψηφία των ατόμων που λαμβάνουν νευροληπτικά δεν εμφανίζει όψιμα σύνδρομα.