Μνήμη και τρίτη ηλικία: φυσιολογική εξασθένηση ή αρχόμενη άνοια;

Πώς μεταβάλλονται η μνήμη και οι υπόλοιπες νοητικές λειτουργίες όσο μεγαλώνουμε;

Με την πρόοδο της ηλικίας συμβαίνουν αλλαγές στις φυσιολογικές λειτουργίες όλου του σώματος. Οι λειτουργίες του εγκεφάλου δεν αποτελούν εξαίρεση. Όλοι μας έχουμε παρατηρήσει ότι δεν μπορούμε να μάθουμε νέα πράγματα με το ρυθμό που είχαμε όταν ήμασταν 20 ετών.

Γράφει ο νευρολόγος Ανδρέας Π. Μούστρης
Κατηγορία: Μνήμη & άνοια

Δυσκολευόμαστε περισσότερο να θυμηθούμε το όνομα κάποιου που είχαμε καιρό να συναντήσουμε και μας αποσπά πιο εύκολα το ραδιόφωνο ή η μουσική όταν διαβάζουμε κάτι. Ωστόσο, αφενός δεν εκπίπτουν όλες οι νοητικές μας ικανότητες, αφετέρου δεν εξασθενούν σε όλους στον ίδιο βαθμό.

Ποιες νοητικές λειτουργίες εξασθενούν περισσότερο στους ηλικιωμένους;

1. Μνήμη

Η μνήμη εξασθενεί  σταδιακά κατά το μεγαλύτερο μέρος της ενήλικης ζωής, με τα σημάδια να γίνονται περισσότερο έκδηλα μετά τα 60. Εξαίρεση αποτελεί η διαδικαστική μνήμη, η οποία είναι ένα είδος μη συνειδητής «κινητικής μνήμης» (π.χ. το πώς να οδηγούμε) και η οποία παραμένει σχεδόν αμετάβλητη. Στην πράξη, τα περισσότερα από τα παράπονα των ηλικιωμένων αφορούν στη λειτουργία της επεισοδιακής (αυτοβιογραφικής) μνήμης. Για παράδειγμα, είναι σύνηθες το να ξεχνά κανείς περιστασιακά που πάρκαρε το αυτοκίνητό του ή τις λεπτομέρειες μιας μη σημαντικής συζήτησης.

2. Προσοχή και συγκέντρωση

Προσοχή είναι η γνωστική λειτουργία που μας επιτρέπει να εστιάζουμε σε συγκεκριμένα ερεθίσματα. Αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τη δημιουργία νέας μνήμης. Προϊούσης της ηλικίας, επηρεάζεται συχνά η ικανότητα για επιλεκτική προσοχή και εστίαση σε δύο πράγματα ταυτόχρονα (multitasking). Για παράδειγμα, είναι πιο δύσκολο να συζητά κανείς ενώ οδηγεί ή να  μιλά στο τηλέφωνο ενώ μαγειρεύει.  Σε κάποιο βαθμό εξασθενεί και η μνήμη εργασίας, η οποία είναι στενά συνδεδεμένη με την προσοχή. Την μνήμη εργασίας τη χρησιμοποιούμε όταν π.χ. υπολογίζουμε νοητικά τη συνολική τιμή των προϊόντων που έχουμε τοποθετήσει σε ένα καρότσι σούπερ μάρκετ.

3. Ταχύτητα επεξεργασίας

Αντιπροσωπεύει στην ουσία το πόσο γρήγορα επιστρατεύονται και ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις οι γνωστικές μας λειτουργίες.  Η ταχύτητα επεξεργασίας φαίνεται πως εξασθενεί σε μεγαλύτερο βαθμό συγκριτικά με τη μνήμη και η επιδείνωση αυτή ξεκινά ήδη από την 3^η – 4^η δεκαετία της ζωής μας.

4. Κατονομασία

Η ικανότητα να κατονομάζει κάποιος ένα γνωστό αντικείμενο παραμένει σχεδόν σταθερή μέχρι την ηλικία των 70 και ακολούθως εξασθενεί σταδιακά. Ωστόσο, η λειτουργία του λόγου συνολικά δε φαίνεται να επηρεάζεται ιδιαίτερα. Είναι ενδιαφέρον ότι το λεξιλόγιο (η συνολική γνώση λέξεων) φαίνεται πως παραμένει σταθερό ή και ενίοτε βελτιώνεται με την πάροδο των ετών.

Πού οφείλεται η φυσιολογική εξασθένηση της μνήμης των ηλικιωμένων;

Οι λόγοι για τους οποίους η μνήμη και οι υπόλοιπες γνωστικές λειτουργίες εκπίπτουν φυσιολογικά με το γήρας δεν είναι απολύτως γνωστοί. Πιστεύεται ότι οι μεταβολές αυτές οφείλονται σε συνδυασμό παραγόντων:

• Ατροφία διαφόρων περιοχών του φλοιού (φαιά ουσία) του εγκεφάλου. Ο όγκος του προμετωπιαίου φλοιού και του ιππόκαμπου, δομών που κατέχουν κεντρικό ρόλο στη λειτουργία της μνήμης και της προσοχής, είναι μικρότερος στους ηλικιωμένους συγκριτικά με τους νέους.
• Μεταβολές της λευκής ουσίας. Όπως και η φαιά, έτσι και η λευκή ουσία έχει μικρότερο όγκο στους ηλικιωμένους. Η λευκή ουσία είναι απαραίτητη για την επικοινωνία μεταξύ των νευρικών κυττάρων.
• Σταδιακή συσσώρευση βλαβερών ουσιών στα νευρικά κύτταρα και στη μειωμένη ικανότητα του εγκεφάλου για αυτο-επιδιόρθωση.
• Μειωμένη παροχή αίματος σε περιοχές του εγκεφάλου.

Πώς διακρίνεται η φυσιολογική εξασθένηση της μνήμης των ηλικιωμένων από τη νόσο Alzheimer;

Ένα από τα πιο σημαντικά κριτήρια για τη διάκριση μεταξύ των δύο αφορά την επίπτωση της έκπτωσης της μνήμης στην καθημερινότητα.

Η φυσιολογική εξασθένηση των νοητικών λειτουργιών με την ηλικία, δεν φθάνει σε βαθμό που να προκαλούνται αντικειμενικές δυσκολίες στην εργασία, την κοινωνικότητα ή τις οικογενειακές σχέσεις. Αντιθέτως, το στοιχείο αυτό αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για να τεθεί διάγνωση νόσου Alzheimer (ή οποιασδήποτε μορφής άνοιας).

Ωστόσο, ενίοτε το μοναδικό αρχικό σύμπτωμα μιας αρχόμενης άνοιας είναι η ήπια εξασθένηση της μνήμης. Η κατάσταση αυτή χαρακτηρίζεται ως ήπια γνωστική διαταραχή και η διάγνωσή της απαιτεί συστηματική διερεύνηση στο νευρολογικό ιατρείο. Επισημαίνεται ότι η ήπια γνωστική διαταραχή αποτελεί μια ετερογενή διαγνωστική κατηγορία (δεν οφείλεται πάντα σε αρχόμενη Alzheimer).

Στον παρακάτω πίνακα δίνονται παραδείγματα φυσιολογικών μεταβολών της μνήμης και αντιπαραβάλλονται με σημεία πιθανής  αρχόμενης νόσου Alzheimer: