Ποια είναι τα είδη της μνήμης;
Mνήμη είναι η ικανότητα του εγκεφάλου να αποθηκεύει και να ανακτά νέες πληροφορίες μέσα από τις διάφορες εμπειρίες. Αποτελεί βασικό στοιχείο της διαδικασίας της μάθησης. Υπάρχουν πολλά είδη μνήμης, τα οποία εξυπηρετούν διαφορετικές λειτουργίες και αντιπροσωπεύονται σε διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου:
Γράφει ο νευρολόγος Ανδρέας Π. Μούστρης
Κατηγορία: Μνήμη & άνοια
Μνήμη εργασίας (working memory): αποτελεί το μικρότερο σε διάρκεια είδος μνήμης, καθώς αποθηκεύει πληροφορίες διάρκειας δευτερολέπτων ή λεπτών. Σχετίζεται στενά με την προσοχή και τη συγκέντρωση. Την χρησιμοποιούμε όταν “διατηρούμε στο μυαλό μας” το περιεχόμενο μιας συζήτησης στην οποία συμμετέχουμε ή όταν κρατάμε σημειώσεις κατά τη διάρκεια μιας παρουσίασης.
Επεισοδιακή μνήμη (Episodic memory): αποτελεί το είδος μνήμης που μας επιτρέπει να θυμόμαστε πράγματα που μας συνέβησαν. Για παράδειγμα, το τι κάναμε το προηγούμενο Σάββατο ή που πήγαμε διακοπές το καλοκαίρι. Είναι στην ουσία η ικανότητά μας να διατηρούμε μια προσωπική «νοητική αυτοβιογραφία». Μπορεί να είναι βραχείας (λεπτά ή ημέρες) ή μακράς (μήνες ή χρόνια) διάρκειας.
Σημασιολογική μνήμη (Semantic memory): είναι το είδος μνήμης που αντιπροσωπεύει τις γενικότερες (μη αυτοβιογραφικές) γνώσεις μας, όπως, για παράδειγμα, το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούμε, η γνώση της χρησιμότητας ενός αντικειμένου ή η γνώση ιστορικών γεγονότων.
Διαδικαστική μνήμη (Procedural memory): είναι το είδος μνήμης που μας κάνει να αποκτούμε νέες δεξιότητες. Για παράδειγμα, το να οδηγούμε, να χορεύουμε ή να παίζουμε ένα μουσικό όργανο. Η εκμάθηση αυτών των δεξιοτήτων γίνεται αρχικά με συνειδητή προσπάθεια και, μόλις επιτευχθεί, οι κινήσεις εκτελούνται υποσυνείδητα. Είναι στην ουσία ένα είδος «κινητικής μνήμης».
Ποιες καταστάσεις σχετίζονται με προβλήματα μνήμης;
Όταν αναφερόμαστε σε προβλήματα μνήμης, εννοούμε συνήθως δυσκολίες που σχετίζονται με την επεισοδιακή (αυτοβιογραφική) μνήμη. Για διάφορους λόγους, όταν διαταράσσεται αυτό το συγκεκριμένο είδος μνήμης, τα πιο ευπαθή τμήματα είναι εκείνα που αφορούν πρόσφατα γεγονότα. Αυτό οδηγεί στη γνωστή σε όλους εικόνα κάποιου που «ξεχνάει τα πρόσφατα αλλά θυμάται τα παλιά».
Παρακάτω περιγράφονται παθήσεις και καταστάσεις που σχετίζονται με προβλήματα σε ένα ή περισσότερα είδη μνήμης. Κάποιες από αυτές εκδηλώνονται σχεδόν αποκλειστικά με δυσκολίες στη μνήμη, ενώ άλλες περιλαμβάνουν επιπρόσθετα συμπτώματα.
1. Stress και κατάθλιψη
Το stress και η κατάθλιψη αποτελούν πολύ συχνές αιτίες παραπομπής για νευρολογική εκτίμηση με κύριο σύμπτωμα την έκπτωση μνήμης. Η κατάθλιψη είναι μια εξαιρετικά ετερογενής νόσος, με πρωτεϊκά χαρακτηριστικά στην εμφάνισή της. Σχετίζεται με χειρότερους δείκτες συνολικής υγείας και μπορεί να επηρεάσει σε σημαντικό βαθμό την προσωπική και επαγγελματική ζωή.
Τα άτομα που εμφανίζουν διαταραχή της μνήμης λόγω κατάθλιψης, έχουν επίγνωση της δυσκολίας τους. Συχνά τη θεωρούν ως ένδειξη κάποιου σοβαρού προβλήματος υγείας: για παράδειγμα, άτομα νέας ηλικίας μπορεί να ανησυχούν για ενδεχόμενο όγκο στον εγκέφαλο, ενώ άτομα μεγαλύτερης ηλικίας για πιθανή αρχόμενη άνοια. Ωστόσο, η διαταραχή της μνήμης που περιγράφουν, διαφέρει ποιοτικά από αυτή που παρατηρείται στην άνοια ή σε αντίστοιχες παθολογικές καταστάσεις. Τα νοητικά συμπτώματα της κατάθλιψης υποστρέφουν με τη θεραπεία της νόσου.
Οι μηχανισμοί με τους οποίους η κατάθλιψη επιβαρύνει τη μνήμη ποικίλλουν. Ο πιο συνηθισμένος είναι η αδυναμία προσοχής και συγκέντρωσης. Πράγματα στα οποία δεν δίνουμε την απαραίτητη προσοχή, δεν καταγράφονται ικανοποιητικά στη μνήμη. Η εσωστρέφεια, η απορρόφηση στις αρνητικές σκέψεις και η έλλειψη ενεργητικότητας, οδηγούν τα άτομα στο να αδιαφορούν για γεγονότα του εξωτερικού περιβάλλοντος. Επιπλέον επιβαρυντικοί παράγοντες είναι η κακή ποιότητα και η έλλειψη επαρκούς ύπνου που συχνά συνοδεύουν την κατάθλιψη. Άλλοι μηχανισμοί που εμπλέκονται, είναι η επιβράδυνση της ταχύτητας επεξεργασίας και η δυσκολία στην ανάκληση γνωστών πληροφοριών. Σε νευροαπεικονιστικές μελέτες, ο ιππόκαμπος, μια δομή του εγκεφάλου που παίζει σημαντικό ρόλο στη μνήμη, παρουσιάζεται ατροφικός σε κάποιες περιπτώσεις κατάθλιψης.
Σε σοβαρές περιπτώσεις κατάθλιψης, και ειδικά σε μεγαλύτερες ηλικίες, μπορούν να επηρεαστούν σε σημαντικό βαθμό και άλλες νοητικές λειτουργίες πλην της μνήμης. Η κατάσταση αυτή μιμείται την εικόνα άνοιας και ονομάζεται «ψευδοάνοια της κατάθλιψης».
2. Φάρμακα
Αρκετά φάρμακα μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά τη μνήμη στα πλαίσια των παρενεργειών τους. Οι γνωστικές παρενέργειες συχνά εμφανίζονται τις πρώτες ημέρες μετά την έναρξη της θεραπείας, κάτι που συνήθως οδηγεί στην απόσυρσή τους. Ενδέχεται όμως να εμφανιστούν είτε μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα είτε μετά από αύξηση της δοσολογίας. Στις περιπτώσεις αυτές, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για ηλικιωμένους, μπορεί να προκύψει εικόνα χρόνιας έκπτωσης της μνήμης που μιμείται την ήπια γνωστική διαταραχή (ή τα αρχόμενα στάδια άνοιας). Για το λόγο αυτό, η ενδελεχής λήψη φαρμακευτικού ιστορικού αποτελεί ένα από τα πιο βασικά σημεία της διερεύνησης των διαταραχών μνήμης στο νευρολογικό ιατρείο. Οι νοητικές φαρμακευτικές παρενέργειες υποστρέφουν συνήθως εντός ημερών ή εβδομάδων από την απόσυρση των υπεύθυνων σκευασμάτων.
Συνήθεις κατηγορίες φαρμάκων που μπορούν να επιδράσουν αρνητικά στη μνήμη είναι οι ακόλουθες:
- Αγχολυτικά (Βενζοδιαζεπίνες)
- Υπνωτικά (Ζ-drugs)
- Αντικαταθλιπτικά
- Αντιχολινεργικά
- Αντι-ισταμινικά
- Αντιεπιληπτικά
- Ντοπαμινεργικοί αγωνιστές
- Φάρμακα που χρησιμοποιούνται στη θεραπεία του καρκίνου
Επισημαίνεται ότι οι παρενέργειες αυτές εμφανίζονται μόνο σε ένα ποσοστό και όχι στο σύνολο των ατόμων που λαμβάνουν τα συγκεκριμένα φάρμακα. Ως εκ τούτου, η εξακρίβωση του αν η διαταραχή της μνήμης αποτελεί φαρμακευτική παρενέργεια ή είναι σύμπτωμα μιας υποκείμενης πάθησης, απαιτεί συστηματική προσέγγιση από ειδικό.
3. Διαταραχές του ύπνου
Ο ύπνος αποτελεί μία από τις πιο βασικές φυσιολογικές λειτουργίες, καταλαμβάνοντας περίπου το 1/3 της ζωής μας. Ο επαρκής και ποιοτικός ύπνος είναι αναγκαίος, τόσο για την καλή λειτουργία του εγκεφάλου, όσο και άλλων οργάνων του σώματος. Η χρόνια στέρηση ύπνου μπορεί να έχει επιπτώσεις στο καρδιαγγειακό σύστημα, στο μεταβολισμό, στη συναισθηματική κατάσταση και στις νοητικές λειτουργίες. Η επίδραση 19-21 ωρών συνεχούς εγρήγορσης στην ταχύτητα των αντιδράσεών μας είναι αντίστοιχη με εκείνη της κατανάλωσης της μέγιστης επιτρεπτής ποσότητας αλκοόλ για οδήγηση.
Εκτός από την υπνηλία που προκαλεί κατά τη διάρκεια της ημέρας, η έλλειψη ύπνου επηρεάζει σημαντικά την ικανότητα προσοχής-συγκέντρωσης και τη μνήμη. Αν και οι ακριβείς νευροφυσιολογικές διεργασίες δεν έχουν αποσαφηνιστεί, έχει αποδειχθεί ότι, όταν κοιμόμαστε, ο εγκέφαλος προχωρά στην επεξεργασία των δεδομένων που απέκτησε κατά τη διάρκεια της ημέρας. Η διαδικασία αυτή αποτελεί βασικό στάδιο της διαδικασίας δημιουργίας νέας μνήμης, γνωστό και ως παγίωση (consolidation).
Συχνές παθήσεις που μπορούν να διαταράξουν τον ύπνο είναι η κατάθλιψη, η αποφρακτική υπνική άπνοια και το σύνδρομο ανήσυχων ποδιών-άκρων.
4. Κατάχρηση αλκοόλ και αμνησικό σύνδρομο Korsakoff
Η χρόνια κατάχρηση αλκοόλ έχει σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία και στην προσωπική ζωή των ατόμων. Σχετίζεται με την εμφάνιση προβλημάτων στο ήπαρ (συκώτι), στην καρδιά, στο μεταβολισμό, στο γαστρεντερικό σύστημα, στους μυς, στην όραση και στο νευρικό σύστημα.
Η έλλειψη βιταμίνης B1 (θειαμίνης), η οποία συχνά παρατηρείται στον αλκοολισμό, μπορεί να οδηγήσει σε ένα χαρακτηριστικό αμνησικό σύνδρομο, ονομαζόμενο σύνδρομο Korsakoff. Οι πάσχοντες αδυνατούν να δημιουργήσουν νέες μνήμες, χάνουν αρκετές από τις παλιές και συχνά καταφεύγουν σε μυθοπλασίες προκειμένου να καλύψουν τα κενά. Το σύνδρομο Korsakoff μπορεί να συνυπάρχει με την εγκεφαλοπάθεια Wernicke, μια επείγουσα κατάσταση που χαρακτηρίζεται από σύγχυση, αστάθεια και διαταραχές της όρασης. Παρά τη θεραπεία, ενδέχεται να παραμείνουν σημαντικά προβλήματα στη μνήμη (και σε άλλες νοητικές λειτουργίες).
5. Έλλειψη Βιταμινών
Οι βιταμίνες συμπλέγματος Β είναι απαραίτητες για τη λειτουργία του κεντρικού και του περιφερικού νευρικού συστήματος. Ένα υγιές άτομο με ισορροπημένη διατροφή, διατηρεί ικανοποιητικά τα επίπεδα των βιταμινών στις αποθήκες του σώματος. Έλλειψη μπορεί να εμφανιστεί λόγω:
- Ανεπαρκούς πρόσληψης: χορτοφαγία, ψυχογενής ανορεξία, καταστάσεις που συνδέονται με συχνούς εμέτους, αλκοολισμός.
- Αυξημένων αναγκών του σώματος: εγκυμοσύνη, ορισμένα αιματολογικά νοσήματα.
- Προβλημάτων στην απορρόφηση ή στη χρησιμοποίηση των βιταμινών: μετά από γαστρεκτομή ή εγχείρηση για παχυσαρκία, παθήσεις του γαστρεντερικού συστήματος.
Οι βιταμίνες των οποίων η έλλειψη σχετίζεται συχνότερα με νευρολογικά συμπτώματα είναι η Β1 (αναφέρθηκε στην προηγούμενη ενότητα) και η Β12. Η ένδεια Β12, συνήθως εκδηλώνεται με προοδευτικά επιδεινούμενη αστάθεια βάδισης και αναιμία. Ωστόσο, ενίοτε το κυρίαρχο σύμπτωμα είναι η έκπτωση της μνήμης και άλλων γνωστικών λειτουργιών. Για το λόγο αυτό, τα επίπεδα της Β12 ελέγχονται στο αίμα σε όλες τις περιπτώσεις προϊούσας γνωστικής έκπτωσης.
Η χρήση σκευασμάτων συμπλέγματος Β αποτελεί αρκετά δημοφιλή πρακτική. Συχνά, γίνεται από άτομα των οποίων τα συμπτώματα δεν οφείλονται σε τεκμηριωμένη έλλειψη βιταμινών. Το αν η χρήση σε αυτό το πλαίσιο επιδρά θετικά στις νοητικές λειτουργίες, δεν είναι επιστημονικά τεκμηριωμένο. Σε κάθε περίπτωση, η κατανάλωση τους θα πρέπει να γίνεται με προσοχή, καθώς η υψηλή δοσολογία μπορεί να οδηγήσει σε τοξικότητα.
6. Διαταραχές του θυρεοειδούς αδένα
Ο θυρεοειδής είναι ένας ενδοκρινής αδένας που ρυθμίζει τη λειτουργία πολλών συστημάτων του οργανισμού, μέσω της παραγωγής των ορμονών τριιωδοθυρονίνη (Τ3) και θυροξίνη (Τ4). Η υπολειτουργία του ονομάζεται υποθυρεοειδισμός και παρατηρείται συχνά σε γυναίκες και σε ηλικιωμένους. Ο υποθυρεοειδισμός μπορεί να οφείλεται σε:
- Θυρεοειδίτιδα Hashimoto: είναι μια χρόνια αυτοάνοση πάθηση και αποτελεί το πιο συχνό αίτιο υποθυρεοειδισμού. Σε περισσότερο από 90% των ασθενών ανευρίσκονται αυξημένα επίπεδα αντισωμάτων κατά της θυρεοειδικής υπεροξειδάσης (anti-TPO).
- Θυρεοειδεκτομή και θεραπεία με ραδιενεργό ιώδιο: με αυτές τις θεραπευτικές παρεμβάσεις αφαιρείται ή καταστρέφεται ο θυρεοειδής, κάτι που καθιστά αναγκαία τη λήψη θεραπείας υποκατάστασης δια βίου.
- Ακτινοθεραπεία: η ακτινοβόληση της κεφαλής ή του τραχήλου (λαιμού) για την αντιμετώπιση κακοήθων νοσημάτων μπορεί να οδηγήσει σε όψιμη (μετά από χρόνια) εμφάνιση δυσλειτουργίας του θυρεοειδούς.
- Φάρμακα: σκευάσματα που μπορούν να προκαλέσουν υποθυρεοειδισμό είναι η αμιωδαρόνη (Angoron), το λίθιο (Milithin) και η ιντερφερόνη Α.
- Διαταραχές της υπόφυσης και του υποθαλάμου: οι δομές αυτές του κεντρικού νευρικού συστήματος ρυθμίζουν τη λειτουργία του θυρεοειδούς. Μπορούν να προσβληθούν σε διάφορες καταστάσεις, όπως όγκοι, αιμορραγία ή έμφρακτα.
Τα συμπτώματα του υποθυρεοειδισμού ποικίλλουν σημαντικά και σχετίζονται με τη βαρύτητα της ορμονικής ανεπάρκειας. Μπορούν να διακριθούν σε νευροψυχιατρικά και συστηματικά. Συνήθη νευροψυχιατρικά συμπτώματα είναι η κατάθλιψη, η δυσκολία στη συγκέντρωση και η έκπτωση της μνήμης. Συνήθη συστηματικά συμπτώματα είναι η εύκολη κόπωση, η ανεξήγητη αύξηση βάρους, η δυσκοιλιότητα, η βραδυκαρδία, η λέπτυνση των τριχών, το ξηρό δέρμα, η δυσανεξία στο κρύο και το βράγχος φωνής. Επίσης, ο υποθυρεοειδισμός μπορεί να οδηγήσει σε μυοπάθεια, πολυνευροπάθεια, σύνδρομο καρπιαίου σωλήνα και, σπάνια, σε κώμα (μια κατάσταση που ονομάζεται μυξοιδηματικό κώμα).
Ο έλεγχος της λειτουργίας του θυρεοειδούς γίνεται σε όλες τις περιπτώσεις όπου το κύριο σύμπτωμα είναι η έκπτωση της μνήμης ή άλλων νοητικών λειτουργιών. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, η μέτρηση της θυρεοειδοτρόπου ορμόνης (TSH) στο αίμα είναι επαρκής. Η ανταπόκριση των νευρολογικών συμπτωμάτων στη θεραπεία εξαρτάται από τη βαρύτητά και τη χρονική διάρκειά τους. Ήπιας ή μέτριας βαρύτητας συμπτώματα υποστρέφουν πλήρως ή βελτιώνονται σημαντικά.
7. Νόσος Alzheimer και άλλα ανοϊκά σύνδρομα
Ο όρος «άνοια» είναι ένας γενικός όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει την έκπτωση των ανώτερων γνωστικών λειτουργιών: για παράδειγμα της μνήμης, του λόγου, της κρίσης ή της οπτικοχωρικής αντίληψης. Υπάρχουν πολλά αίτια άνοιας, με διαφορετική συμπτωματολογία, εξέλιξη στο χρόνο και ανταπόκριση στη θεραπεία. Ωστόσο, η νόσος Alzheimer είναι μακράν η πιο συχνή μορφή, συνιστώντας το 60% όλων των περιστατικών.
Η διαταραχή της πρόσφατης αυτοβιογραφικής μνήμης αποτελεί τη συνηθέστερη πρώτη εκδήλωση της νόσου Alzheimer. Στην αρχή, τα συμπτώματα είναι ήπια και τα άτομα διατηρούν τη λειτουργικότητά τους (το στάδιο αυτό ονομάζεται «ήπια γνωστική διαταραχή»). Με την πάροδο του χρόνου, η επίμονη και συνεχής διαταραχή της μνήμης, καθίσταται ολοένα και πιο έκδηλη. Οι ασθενείς ξεχνούν διαρκώς που τοποθέτησαν προσωπικά τους αντικείμενα, επαναλαμβάνουν τις ίδιες ερωτήσεις και αγνοούν πράγματα που τους συνέβησαν πρόσφατα. Σταδιακά εμφανίζονται προβλήματα στο λόγο (πτωχαίνει το λεξιλόγιο, αδυναμία κατονομασίας αντικειμένων) και διαταράσσεται η ικανότητα προσανατολισμού στο χρόνο και στο χώρο.
Συχνές είναι οι μεταβολές στη συμπεριφορά και στην προσωπικότητα, οι οποίες ενίοτε παρατηρούνται ήδη από τα αρχικά στάδια. Η απόσυρση από τις κοινωνικές εκδηλώσεις, η έλλειψη ενδιαφέροντος για πράγματα τα οποία μέχρι πρότινος ήταν σημαντικά, το άγχος, η κατάθλιψη και η επιθετικότητα, ταλαιπωρούν τους ασθενείς και αποτελούν πηγή σημαντικού στρες για την οικογένεια.
Οι συνηθέστερες μη-Alzheimer μορφές άνοιας είναι η αγγειακή άνοια, η άνοια με σωμάτια Lewy και η μετωποκροταφική άνοια.
8. Διάσειση και Κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις
Οι κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις προκαλούνται από την άσκηση βίαιων εξωτερικών δυνάμεων στο κρανίο και κατ’ επέκταση στον εγκέφαλο και τους παρακείμενους ιστούς. Συνήθως, οφείλονται σε πτώσεις, τροχαία ατυχήματα, συμβάματα κατά τη διάρκεια αθλητικών δραστηριοτήτων ή σωματική βία.
Οι περισσότερες κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις είναι ήπιες και περιγράφονται με τον όρο «διάσειση». Η διάσειση χαρακτηρίζεται από μικρής διάρκειας απώλεια συνείδησης (δευτερόλεπτα ή λίγα λεπτά). Όταν τα άτομα ανακτούν τις αισθήσεις τους, συχνά έχουν αμνησία για τα γεγονότα που συνέβησαν. Κατά τις επόμενες ημέρες, περίπου 40% των ατόμων εμφανίζουν νέα συμπτώματα, γνωστά και ως μετα-διασεισικό σύνδρομο (post-concussion syndrome). Τα συμπτώματα αυτά περιλαμβάνουν διαταραχές στη μνήμη και τη συγκέντρωση, πονοκέφαλο, ζάλη ή ίλιγγο, δυσκολίες στον ύπνο, άγχος και συναισθηματικές μεταβολές. Στις περισσότερες περιπτώσεις, υποστρέφουν μέσα στις επόμενες εβδομάδες.
Σοβαρότερες μορφές κρανιοεγκεφαλικών κακώσεων οδηγούν σε κινητικά, συμπεριφορικά και γνωστικά προβλήματα. Η συχνότερη νοητική λειτουργία που επηρεάζεται είναι η μνήμη, συνήθως σε συνδυασμό με την προσοχή και τη συγκέντρωση. Μετά την κάκωση, οι νοητικές λειτουργίες ανακάμπτουν σταδιακά σε διάστημα ετών, με τη μεγαλύτερη βελτίωση να παρατηρείται στους πρώτους έξι μήνες. Ο βαθμός βελτίωσης εξαρτάται από την εντόπιση και έκταση των βλαβών, καθώς και από την ηλικία του ασθενούς.
9. Παροδική σφαιρική αμνησία
Η παροδική σφαιρική αμνησία (transient global amnesia) είναι μια πάθηση που χαρακτηρίζεται από την αιφνίδια εγκατάσταση μεμονωμένης διαταραχής της επεισοδιακής μνήμης. Η κλινική εικόνα είναι χαρακτηριστική: κάποιος που μέχρι πρότινος δεν είχε συμπτώματα, ξαφνικά αρχίζει να ρωτά διαρκώς «που βρισκόμαστε», «γιατί είμαστε εδώ», συνήθως με έκφραση έκπληξης ή απορίας. Μπορεί να συνομιλήσει χωρίς πρόβλημα και κατανοεί τις απαντήσεις που του δίνονται. Ωστόσο, τις έχει ξεχάσει μετά από λίγα λεπτά. Τα συμπτώματα διαρκούν συνήθως λίγες ώρες, κατά τις οποίες η μνήμη αποκαθίσταται σταδιακά. Η αποκατάσταση είναι πλήρης, οι ασθενείς όμως δεν διατηρούν ανάμνηση των γεγονότων εκείνης της χρονικής περιόδου.
Η παροδική σφαιρική αμνησία τυπικά εμφανίζεται σε άτομα άνω των 50 ετών, μετά από έντονη συγκίνηση ή σωματική δραστηριότητα. Οφείλεται σε παροδική δυσλειτουργία του έσω κροταφικού λοβού του εγκεφάλου, ήτοι της περιοχής που κατέχει εξέχουσα θέση στο μηχανισμό της επεισοδιακής μνήμης. Τα αίτια που οδηγούν σ’ αυτή τη δυσλειτουργία δεν είναι σαφή. Έχουν ενοχοποιηθεί αγγειακοί και ημικρανικοί παράγοντες.
10. Επιληψία
Τα νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου λειτουργούν σε δίκτυα, χρησιμοποιώντας ασθενή ηλεκτρικά ρεύματα για να επικοινωνήσουν μεταξύ τους. Η λειτουργία αυτή βρίσκεται υπό τον έλεγχο συνεχώς μεταβαλλόμενων παραμέτρων που είτε αυξάνουν την διεγερσιμότητα των νευρώνων είτε τη μειώνουν. Αν το άθροισμα των επιδράσεων αυτών ξεπεράσει ένα επίπεδο, τότε μπορεί να εμφανιστεί παροδικός υπερσυγχρονισμός της ηλεκτρικής δραστηριότητας. Αυτό συνιστά μια επιληπτική κρίση και κλινικά μπορεί να εκφραστεί με διάφορα συμπτώματα. Ωστόσο, με τον όρο «επιληψία», χαρακτηρίζεται η τάση για εμφάνιση πολλών τέτοιων επεισοδίων – δηλαδή μία μεμονωμένη επιληπτική κρίση δε σημαίνει κατ’ ανάγκη επιληψία.
Στην κλινική πράξη, διαταραχές της μνήμης παρατηρούνται συχνά σε άτομα με επιληψία. Μπορεί να οφείλονται σε διάφορα αίτια:
- Στην επιληπτική κρίση καθεαυτή: ορισμένα είδη επιληπτικών κρίσεων, οδηγούν σε αμνησία για όσα συνέβησαν κατά τη διάρκειά τους, καθώς και για μικρό χρονικό διάστημα πριν και μετά. Επίσης, η παροδική επιληπτική αμνησία (transient epileptic amnesia) είναι μια ασυνήθης μορφή επιληψίας που εκδηλώνεται ως υποτροπιάζοντα επεισόδια διαταραχής της μνήμης.
- Στην υποκείμενη αιτία της επιληψίας: όταν η παθολογική διεργασία που προκαλεί τις επιληπτικές κρίσεις παραβλάπτει τη λειτουργία του κροταφικού λοβού, ενδέχεται να συνυπάρχει μόνιμη διαταραχή της μνήμης. Ωστόσο, αυτό συμβαίνει στη μειοψηφία των περιπτώσεων.
- Στη θεραπεία της επιληψίας: ορισμένα αντιεπιληπτικά φάρμακα, μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά τη μνήμη. Τα συμπτώματα αποκαθίστανται με την απόσυρσή τους ή πολλές φορές με τη μείωση της δόσης. Επίσης, προβλήματα μνήμης μπορούν να προκύψουν μετά από χειρουργική αφαίρεση μέρους του έσω κροταφικού λοβού, η οποία διενεργείται για την αντιμετώπιση κάποιων μορφών φαρμακοανθεκτικής επιληψίας.
Η αντιεπιληπτική αγωγή δεν πρέπει να διακόπτεται ή να μεταβάλλεται χωρίς ενημέρωση του θεράποντος νευρολόγου.
11. Εγκεφαλίτιδα
- Ερπητική Εγκεφαλίτιδα
Είναι μια οξεία, εν δυνάμει θανατηφόρος πάθηση. Οφείλεται στην προσβολή του κεντρικού νευρικού συστήματος από τον ιό του απλού έρπη. Οι ασθενείς εμφανίζουν πυρετό, διαταραχές του επιπέδου συνείδησης, σύγχυση και πονοκέφαλο. Απότομες μεταβολές της συμπεριφοράς και επιληπτικές κρίσεις αποτελούν συνήθεις συνοδές εκδηλώσεις. Η έγκαιρη θεραπεία με ακυκλοβίρη μειώνει σημαντικά τις σοβαρές επιπλοκές και τη θνησιμότητα. Συχνά όμως, οι κροταφικοί λοβοί έχουν υποστεί ανεπανόρθωτες βλάβες από τον ιό. Ως αποτέλεσμα, αρκετοί ασθενείς αναπτύσσουν χρόνια προβλήματα στη μνήμη, τη συμπεριφορά ή τη διάθεση, μετά την αποδρομή της λοίμωξης.
- Μεταιχμιακή (λιμβική) εγκεφαλίτιδα
Η μεταιχμιακή εγκεφαλίτιδα είναι μια σπάνια κλινική οντότητα που οφείλεται σε αυτοάνοσους μηχανισμούς (το ανοσολογικό σύστημα επιτίθεται κατά του ίδιου του οργανισμού). Πρόκειται για ένα σύνδρομο που χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση διαταραχών μνήμης (ενδεχομένως και άλλων γνωστικών λειτουργιών), μεταβολών στη συμπεριφορά και επιληπτικών κρίσεων. Τα συμπτώματα, τυπικά επιδεινώνονται σταδιακά σε χρονικό διάστημα μηνών, δίνοντας την εικόνα μιας ταχέως εξελισσόμενης άνοιας.
Η αιτιολογία της πυροδότησης των αυτοάνοσων μηχανισμών είναι ετερογενής. Κάποιες φορές σχετίζεται με την ύπαρξη κακοήθειας σε περιοχές του σώματος εκτός νευρικού συστήματος. Στις περιπτώσεις αυτές, φαίνεται ότι το ανοσολογικό σύστημα, στην προσπάθειά του να καταπολεμήσει τα καρκινικά κύτταρα, επιτίθεται συγχρόνως και σε κύτταρα του εγκεφάλου. Επομένως, η διάγνωση της μεταιχμιακής εγκεφαλίτιδας οδηγεί σε εξονυχιστικό έλεγχο για την πρώιμη ανίχνευση μιας ενδεχόμενης κακοήθειας. Ωστόσο, η μεταιχμιακή εγκεφαλίτιδα δε σχετίζεται πάντα με υποκείμενα νεοπλάσματα.
12. Αλλοιώσεις από χαμηλή παροχή αίματος ή οξυγόνου
Ο εγκέφαλος είναι ένα εξαιρετικά απαιτητικό σε ενέργεια όργανο. Ενώ αποτελεί μόλις το 2% της μάζας του σώματος, καταναλώνει περίπου το 20% της ενέργειας του. Η απότομη, σημαντικού βαθμού, μείωση της παροχής αίματος, οδηγεί σε άμεση (εντός δευτερολέπτων) διαταραχή της λειτουργίας των νευρικών κυττάρων. Όταν η μείωση αφορά μόνο ένα τμήμα του εγκεφάλου (όπως συμβαίνει στα ισχαιμικά αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια), τότε προκύπτουν εστιακά συμπτώματα (για παράδειγμα, αδυναμία στο ήμισυ του σώματος). Όταν είναι καθολική (όπως συμβαίνει σε πτώση της αρτηριακής πίεσης), τότε εμφανίζεται απώλεια συνείδησης.
Ανεξάρτητα από το αίτιο που την προκαλεί, η παρατεινόμενη, σημαντικού βαθμού έλλειψη ενέργειας, μπορεί να οδηγήσει σε ανεπανόρθωτες εγκεφαλικές βλάβες. Σε ακραίες περιπτώσεις, οι βλάβες οδηγούν σε εγκεφαλικό θάνατο (brain death), φυτική κατάσταση (vegetative state) ή ελάχιστα συνειδητή κατάσταση (minimally conscious state). Σε λιγότερο σοβαρές καταστάσεις, μετά από ένα ισχαιμικό-υποξικό συμβάν, μπορεί να εμφανιστούν διαταραχές της κίνησης ή/και των νοητικών λειτουργιών. Η μνήμη επηρεάζεται πολύ συχνά, καθώς ο ιππόκαμπος είναι από τις πιο ευαίσθητες δομές του εγκεφάλου στην έλλειψη ενέργειας.
Η υποξική-ισχαιμική εγκεφαλοπάθεια είναι συνήθως αποτέλεσμα ενός εκ των παρακάτω:
- εργώδης τοκετός (στα νεογνά)
- καρδιακό ή αναπνευστικό arrest
- σοβαρή απώλεια αίματος που οδηγεί σε καταπληξία (shock)
- επιπλοκές γενικής αναισθησίας
- πνιγμός ή απόφραξη των αναπνευστικών οδών
- δηλητηρίαση με μονοξείδιο του άνθρακα, κυανιούχα ή άλλες τοξικές ουσίες
- έκθεση σε μεγάλο υψόμετρο
- παρατεινόμενες γενικευμένες επιληπτικές κρίσεις (status epilepticus)
13. Χωροκατακτητικές εξεργασίες
Οι χωροκατακτητικές εξεργασίες του εγκεφάλου (όγκοι, κύστεις, αιματώματα, αποστήματα) μπορούν να οδηγήσουν σε πλήθος συμπτωμάτων. Σε γενικές γραμμές, αυτά εξαρτώνται από:
- την εντόπιση
- το μέγεθος της εξεργασίας
- το βαθμό πίεσης που ασκείται στις παρακείμενες δομές
- το αν παραβλάπτεται η ομαλή κυκλοφορία του εγκεφαλονωτιαίου υγρού (του υγρού που περιβάλλει τον εγκέφαλο).
Οι περισσότεροι κακοήθεις όγκοι του εγκεφάλου είναι δευτεροπαθείς (μεταστατικοί) και, συχνά, είναι πολλαπλοί κατά τη στιγμή της διάγνωσης. Οι καλοήθεις όγκοι, αν και εξ’ ορισμού δε δίνουν μεταστάσεις, πολλές φορές χρειάζονται επεμβατική θεραπεία προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα πιεστικά ή αποφρακτικά φαινόμενα που προκαλούν.
Διαταραχή της μνήμης και των γνωστικών λειτουργιών εμφανίζεται συχνά σε άτομα με καρκίνο του εγκεφάλου. Μπορεί να οφείλεται σε άμεση επίδραση του όγκου ή να αποτελεί επιπλοκή της θεραπείας (ακτινοθεραπείας ή χημειοθεραπείας). Η πιθανότητα ένας όγκος να πρωτοεμφανίζεται με συμπτώματα μεμονωμένης διαταραχής της μνήμης είναι μικρή.
14. Πολλαπλή Σκλήρυνση (Σκλήρυνση κατά πλάκας)
Η Πολλαπλή Σκλήρυνση είναι μια χρόνια, αυτοάνοση πάθηση. Χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση φλεγμονωδών αλλοιώσεων που καταστρέφουν το προστατευτικό έλυτρο των νευρικών ινών, τη μυελίνη. Τα συνηθέστερα συμπτώματά της είναι διαταραχές της όρασης, αισθητικά ελλείμματα (μουδιάσματα), εστιακή μυική αδυναμία, διαταραχές της ισορροπίας και δυσλειτουργία της κύστης.
Γνωστικά συμπτώματα μπορούν επίσης να εμφανιστούν στην Πολλαπλή Σκλήρυνση. Η βαρύτητά τους φαίνεται πως σχετίζεται με το συνολικό φορτίο των απομυελινωτικών βλαβών και το βαθμό της φλοιώδους ατροφίας. Τις περισσότερες φορές, ωστόσο, δεν πρόκειται περί σοβαρής νοητικής έκπτωσης. Σημαντικού βαθμού έκπτωση των νοητικών λειτουργιών παρατηρείται σε ποσοστό μικρότερο του 5%, συνήθως σε συνδυασμό με κινητικά –και άλλου είδους– συμπτώματα.
Οι γνωστικές λειτουργίες που επηρεάζονται συχνότερα είναι η βραχυπρόθεσμη μνήμη, η προσοχή και η ταχύτητα επεξεργασίας (σημειώνεται ότι ήπιες παροδικές δυσκολίες στη μνήμη εμφανίζονται φυσιολογικά σε όλους και δε θα πρέπει να αποδίδονται στην Πολλαπλή Σκλήρυνση). Άλλα νοητικά συμπτώματα που μπορεί να παρατηρηθούν, αφορούν τις δυσκολίες στην οργάνωση και εκτέλεση σύνθετων εργασιών, στην επίλυση προβλημάτων και στη λήψη αποφάσεων.
Τα γνωστικά συμπτώματα δεν οφείλονται πάντα στην ίδια την Πολλαπλή Σκλήρυνση. Η κατάθλιψη, η οποία μπορεί να συνυπάρχει, ενδέχεται να προκαλεί εξ’ ολοκλήρου τα προβλήματα μνήμης (ή να δρα ως επιβαρυντικός παράγοντας). Η αναγνώριση και η θεραπεία της οδηγεί σε βελτίωση, τόσο των συναισθηματικών, όσο και των νοητικών συμπτωμάτων.
15. Αποσυνδετική (Ψυχογενής) Αμνησία
Η ψυχογενής αμνησία ανήκει σε μια ομάδα διαταραχών οι οποίες ονομάζονται αποσυνδετικές. Χαρακτηρίζονται έτσι, επειδή το κοινό τους στοιχείο είναι η «αποσύνδεση» μιας ή περισσότερων νοητικών λειτουργιών από τη ροή των διαδικασιών που «τρέχουν» συνεχώς προκειμένου να απαρτιωθεί η επίγνωση του εαυτού και η συνείδηση. Οι αποσυνδετικές αντιδράσεις, πιθανώς αποτελούν μια μορφή αυτοπροστασίας απέναντι σε τραυματικές καταστάσεις.
Η αποσυνδετική αμνησία μπορεί να εμφανιστεί με διάφορες μορφές. Συνήθως, το έλλειμμα μνήμης ξεκινά απότομα και χαρακτηρίζεται από αδυναμία ανάκλησης προσωπικών στοιχείων ή συμβάντων που σχετίζονται με κάποιο έντονα στρεσογόνο γεγονός. Αντίθετα, η μνήμη για άλλα γεγονότα ή πράγματα (τα οποία δεν έχουν συναισθηματική χροιά) δεν επηρεάζεται. Σε ακραίες περιπτώσεις, τα άτομα μπορεί να εμφανίζονται σε σύγχυση και να αδυνατούν να απαντήσουν ακόμα και σε απλές ερωτήσεις. Τα επεισόδια συνήθως διαρκούν λεπτά ή ώρες και τερματίζονται απότομα. Σε σπάνιες περιπτώσεις, μπορεί να διαρκέσουν εβδομάδες ή μήνες.
Στην αποσυνδετική αμνησία δεν υπάρχει πραγματική απώλεια των πληροφοριών που είναι αποθηκευμένες στον εγκέφαλο. Οι μνήμες διατηρούνται, αλλά η ανάκλησή τους στο συνειδητό κομμάτι του νου εμποδίζεται. Μπορεί να συνυπάρχει με άλλες αποσυνδετικές διαταραχές ή με κατάθλιψη και αγχώδεις διαταραχές. Εμφανίζεται συχνότερα σε άτομα που έχουν υποστεί μακροχρόνια κακοποίηση.
Πότε χρειάζονται εκτίμηση από ειδικό οι δυσκολίες στη μνήμη;
Σε γενικές γραμμές, θα πρέπει να απευθύνεται κάποιος σε νευρολόγο για προβλήματα στη μνήμη, όταν τα ενοχλήματα:
- επηρεάζουν την καθημερινότητα, την απόδοση στην εργασία και την εν γένει λειτουργικότητα
- εμφανίζονται απότομα
- είναι επίμονα και επιδεινώνονται προοδευτικά
- συνοδεύονται από άλλα νευρολογικά συμπτώματα ή από αλλαγές στη συμπεριφορά και στη διάθεση
- εκλαμβάνονται ως σημάδια κάποιας σοβαρής πάθησης και προκαλούν ιδιαίτερο άγχος και ανησυχία
- δε γίνονται αντιληπτά από το ίδιο το άτομο, αλλά από την οικογένειά του
Ειδικά στην περίπτωση ηλικιωμένων ατόμων, σημεία που μπορεί να παρατηρηθούν από μέλη της οικογένειας και πρέπει να εκτιμώνται από ειδικό είναι:
- η συνεχής επανάληψη των ίδιων ερωτήσεων
- η επίμονη αδυναμία ανεύρεσης συνηθισμένων λέξεων και τα συχνά λάθη στο λόγο
- η αδυναμία ανάκλησης σημαντικών πρόσφατων γεγονότων
- η εμφάνιση διαταραχών στον προσανατολισμό στο χρόνο ή στο χώρο
- η εμφάνιση δυσκολιών σε απλές καθημερινές δραστηριότητες (π.χ. μαγείρεμα, διαχείριση χρημάτων, χρήση οικιακών συσκευών)
- η σταδιακή απόσυρση από κοινωνικές δραστηριότητες, η απώλεια ενδιαφερόντων και η παραμέληση του εαυτού.
