Άνοια: τι είναι, συμπτώματα, συνήθη αίτια

Τι είναι η άνοια;

Με τον όρο άνοια (Dementia) χαρακτηρίζεται μια κατάσταση κατά την οποία αναπτύσσονται συμπτώματα εξασθένησης των νοητικών λειτουργιών, όπως για παράδειγμα στη μνήμη, στο λόγο, στην αντίληψη ή στην κρίση. Ισοδύναμες ονομασίες είναι το «ανοϊκή συνδρομή» και το «μείζονα νευρογνωστική διαταραχή» (Major Neurocognitive Disorder). Τα συμπτώματα αυτά θα πρέπει να είναι αρκετά έντονα ώστε να επηρεάζουν την καθημερινότητα και την ικανότητα για ανεξάρτητη διαβίωση. Το κριτήριο αυτό είναι σημαντικό, καθώς βοηθά στη διάκριση της άνοιας από άλλες καταστάσεις, όπως η φυσιολογική εξασθένηση των γνωστικών λειτουργιών με την πρόοδο της ηλικίας και η ήπια γνωστική διαταραχή (Mild Cognitive Impairment).

Γράφει ο νευρολόγος Ανδρέας Π. Μούστρης
Κατηγορία: Μνήμη & Άνοια

Ο όρος «άνοια» επομένως, δεν αναφέρεται σε μία συγκεκριμένη νοσολογική οντότητα, αλλά σε ένα σύνολο συμπτωμάτων, τα οποία μπορεί να οφείλονται σε πολλά διαφορετικά αίτια, με κοινό χαρακτηριστικό την προσβολή των περιοχών του εγκεφάλου που εμπλέκονται στις γνωστικές λειτουργίες.

Υπάρχουν πολλά είδη άνοιας, όπως υπάρχουν και καταστάσεις που μπορούν να τη μιμηθούν. Συχνά τα συμπτώματα δεν περιορίζονται στις νοητικές λειτουργίες, αλλά επεκτείνονται και στη διάθεση, στη συμπεριφορά ή στην κινητικότητα. Τα γνωστικά συμπτώματα μπορεί να προηγούνται ή να έπονται των υπολοίπων.

Η πρώιμη αναγνώριση της αιτίας της άνοιας είναι σημαντική, καθώς αρκετές μορφές είναι αναστρέψιμες εφόσον αντιμετωπιστούν έγκαιρα. Για τις μη αναστρέψιμες μορφές, η πρόγνωση είναι κατά κανόνα καλύτερη όταν η θεραπεία ξεκινά νωρίς.

Η συνηθέστερη μορφή άνοιας είναι η νόσος Alzheimer. Παλαιότερα, υπήρχε η αντίληψη ότι η άνοια αποτελεί φυσιολογική εκδήλωση του γήρατος, αποδιδόμενη με τον όρο «γεροντική άνοια». Σήμερα γνωρίζουμε ότι αυτό δεν ευσταθεί. Η άνοια είναι το αποτέλεσμα μιας ή περισσοτέρων διακριτών παθολογικών διεργασιών στον εγκέφαλο, οι οποίες, αφενός δεν εμφανίζονται σε όλους τους ηλικιωμένους, αφετέρου μπορεί να παρατηρηθούν και σε νεότερες ηλικίες.

Πόσο συχνή είναι η άνοια & ποιες είναι οι συνήθεις μορφές;

Η συχνότητα της άνοιας σχετίζεται άμεσα με την ηλικία, η οποία αποτελεί και τον πιο ισχυρό παράγοντα κινδύνου. Η συνεχής αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης οδηγεί σε ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό ηλικιωμένων ατόμων, κάτι που έχει ως αποτέλεσμα τη αύξηση των πασχόντων από κάποιας μορφής άνοια.

Στο παρακάτω γράφημα απεικονίζεται η κατανομή της συχνότητας (επιπολασμός επί τοις εκατό) της άνοιας, ανά ηλικιακή ομάδα, σε διάφορες ηπείρους:

Βιβλιογραφικές πηγές: Prince M et al. The global prevalence of dementia: a systematic review and meta analysis. Alzheimers Dement. 2013 Jan;9(1):63-75. Seshadri S, et al. The lifetime risk of stroke: Estimates from the Framingham Study. Stroke 2006;37(2):345–50

Η άνοια αφορά περίπου το 1% του πληθυσμού στην ηλικία των 65. Ακολούθως, σχεδόν διπλασιάζεται κάθε πέντε χρόνια, φθάνοντας περίπου το 40% στην ηλικία των 90.
1 στα 14 άτομα ηλικίας άνω των 60, έχει κάποιας μορφής άνοια.
Η πιθανότητα που έχει ένα άτομο 65 ετών για μελλοντική ανάπτυξη άνοιας, υπολογίζεται στο 20% για τις γυναίκες και στο 17% για τους άνδρες. Η διαφορά αυτή οφείλεται κυρίως στο ότι οι γυναίκες ζουν περισσότερο από τους άνδρες.
6 εκατομμύρια άτομα έπασχαν από άνοια σε όλη την υφήλιο το 2010. Ο αριθμός αυτός αναμένεται να αγγίξει τα 65 εκατομμύρια το 2030 και τα 115 εκατομμύρια το 2050.
Στην Ελλάδα εκτιμάται ότι υπάρχουν πάνω από 150.000 άτομα με κάποιας μορφής άνοια.
Η νόσος Alzheimer είναι μακράν η πιο συχνή μορφή άνοιας, συνιστώντας περίπου το 60% όλων των περιστατικών.
Από τις υπόλοιπες μορφές άνοιας, συχνότερες είναι οι εξής:
- Αγγειακή άνοια (γνωστή και ως πολυ-εμφρακτική άνοια)
- Μικτή άνοια (συνδυασμός Alzheimer και αγγειακής άνοιας)
- Άνοια με Σωμάτια Lewy
- Μετωποκροταφική άνοια

Ποια είναι τα συνήθη συμπτώματα άνοιας;

Εξ’ ορισμού, τα συμπτώματα της άνοιας συνίστανται σε έκπτωση των γνωστικών λειτουργιών. Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι τα συμπτώματα αυτά εκφράζουν τη βλάβη συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφάλου, η οποία όμως προκαλείται από διάφορες υποκείμενες παθήσεις. Οι παθήσεις αυτές, συνήθως δεν περιορίζονται στην προσβολή των περιοχών που εμπλέκονται στη ρύθμιση των γνωστικών λειτουργιών – προκαλούν αλλοιώσεις σε εκτεταμένες περιοχές του νευρικού συστήματος. Έτσι, οι περισσότερες μορφές άνοιας χαρακτηρίζονται επιπρόσθετα (μη-νοητικά) συμπτώματα.

Οι συνηθέστερες κατηγορίες συμπτωμάτων είναι οι ακόλουθες:

Γνωστικά Συμπτώματα
- Διαταραχή της μνήμης: είναι το πιο γνωστό και πιο συχνό σύμπτωμα. Χαρακτηρίζει τα αρχόμενα στάδια της νόσου Alzheimer, αλλά παρατηρείται και σε πολλές άλλες παθήσεις. Ένα από τα συνηθέστερα πρότυπα διαταραχής της μνήμης είναι η έκπτωση της επεισοδιακής (αυτοβιογραφικής) μνήμης, η οποία εκδηλώνεται ως δυσκολία στο να θυμηθεί κανείς τα γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος. Οι ασθενείς αδυνατούν να ανακαλέσουν στη μνήμη τους πράγματα που έκαναν πριν λίγες ημέρες, επαναλαμβάνουν συνεχώς τις ίδιες ερωτήσεις και δυσκολεύονται να προσανατολιστούν στο χρόνο.
- Διαταραχή του λόγου: μπορεί να εκδηλώνεται ως δυσκολία στην ανεύρεση λέξεων και στην κατανόηση του λόγου, καθώς και ως δυσκολία στην παραγωγή του. Ορισμένες μορφές μετωποκροταφικής άνοιας εκδηλώνονται με κύριο αρχικό σύμπτωμα τη σοβαρή διαταραχή του λόγου. Παρατηρείται, όμως, συχνά στην νόσο Alzheimer (όπου, συνήθως, δεν είναι το αρχικό σύμπτωμα) αλλά και σε άλλα ανοϊκά σύνδρομα.
- Απραξία: είναι η αδυναμία εκούσιας εκτέλεσης μιας ενέργειας (η οποία απαιτεί συντονισμένη κίνηση ενός ή περισσότερων μελών του σώματος) παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει βλάβη στο κινητικό ή αισθητικό σύστημα (όπως η παράλυση ενός άκρου). Η απραξία αντιπροσωπεύει διαταραχή του προγραμματισμού της κίνησης στον εγκέφαλο και μπορεί να λάβει πολλές μορφές. Για παράδειγμα, οι ασθενείς μπορεί να αδυνατούν να χρησιμοποιήσουν (ή να χρησιμοποιούν λανθασμένα) ένα εργαλείο ή μια οικιακή συσκευή.
- Διαταραχή της αντίληψης του χώρου: οι ασθενείς με αυτή τη διαταραχή τείνουν να χάνονται εύκολα, ακόμα και σε γνωστά μέρη. Επίσης, ενδέχεται να δυσκολεύονται να διαβάσουν την ώρα από ένα ρολόι με δείκτες.
- Δυσκολία στον προγραμματισμό και στην εκτέλεση σύνθετων δραστηριοτήτων: αποτελούν συμπτώματα που υποδηλώνουν διαταραχή των «εκτελεστικών λειτουργιών» (executive functions). Οι λειτουργίες αυτές μας επιτρέπουν να ανταποκρινόμαστε σε μεταβαλλόμενες απαιτήσεις και να προσαρμόζουμε τη συμπεριφορά μας αντίστοιχα με την κατάσταση που αντιμετωπίζουμε.

Συμπεριφορικά και Ψυχολογικά Συμπτώματα
- Μεταβολή της προσωπικότητας: το σύμπτωμα αυτό χαρακτηριστικά αναφέρεται από άτομα του περιβάλλοντος, ενώ οι ασθενείς δεν το αντιλαμβάνονται. Συχνά συνυπάρχει με άλλα συμπεριφορικά συμπτώματα και εκτελεστική δυσλειτουργία. Η προοδευτική μεταβολή της προσωπικότητας ως κυρίαρχο αρχικό σύμπτωμα χαρακτηρίζει την συμπεριφορική παραλλαγή της μετωποκροταφικής άνοιας. Ωστόσο, παρατηρείται συχνά σε πολλές μορφές άνοιας.
- Ανάρμοστη συμπεριφορά: οι ασθενείς μπορεί να συμπεριφέρονται με τρόπο προσβλητικό προς τους άλλους ή αδιαφορώντας για τους κινδύνους και τις ενδεχόμενες επιπτώσεις από τις πράξεις τους. Επίσης, μπορεί να γίνονται επιθετικοί για ασήμαντα γεγονότα ή να αδιαφορούν για σημαντικά προσωπικά και οικογενειακά θέματα. Τα συμπτώματα αυτά επιβαρύνουν σε σημαντικό βαθμό τους φροντιστές και μπορεί να καταστούν επικίνδυνα για τους ίδιους τους ασθενείς.
- Άγχος και κατάθλιψη: συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης παρατηρούνται συχνά στα ανοϊκά σύνδρομα και επιδρούν αρνητικά στην ποιότητα ζωής αλλά και στις γνωστικές λειτουργίες των ασθενών. Η μη αντιμετώπιση τους μπορεί να οδηγήσει σε ταχύτερη λειτουργική έκπτωση.
- Διαταραχές του ύπνου: στα ανοϊκά σύνδρομα μπορούν να εμφανιστούν διάφορα πρότυπα διαταραχής του ύπνου. Η αναστροφή του φυσιολογικού κύκλου ύπνου – εγρήγορσης (οι ασθενείς μένουν ξύπνιοι τις νυχτερινές ώρες και κοιμούνται κατά τη διάρκεια της ημέρας) είναι συνήθης και ιδιαίτερα επιβαρυντική για την οικογένεια. Μπορεί, επίσης, να παρατηρηθεί κατακερματισμός του ύπνου ή υπερυπνία. Μια ιδιαίτερη διαταραχή, η διαταραχή του ύπνου REM (REM Sleep Behavior Disorder), κατά την οποία οι ασθενείς παραμιλούν και «κλωτσούν» κατά περιόδους στον ύπνο, χαρακτηρίζει την άνοια σωματιδίων Lewy και τη συγγενική της νόσο Parkinson.
- Παραληρητικές ιδέες: οι παράλογες ιδέες που μπορεί να εκφράζουν οι ασθενείς συχνά έχουν να κάνουν με την ψευδή αντίληψη κάποιας απειλής. Τα συνηθέστερα παραληρήματα είναι του τύπου «κάποιος θα μπει στο σπίτι μας», «θέλουν να με κλέψουν», «ο/η σύζυγός μου με απατά», «αυτός/ή δεν είναι ο πραγματικός σύζυγός μου», «θέλουν να μου κάνουν κακό», «συνωμοτούν για να με εγκαταλείψουν». Συχνά συνοδεύονται από έντονο άγχος και ενίοτε από επιθετική συμπεριφορά.
- Ψευδαισθήσεις: οι ψευδαισθήσεις μπορεί να αφορούν πρακτικά οποιοδήποτε αισθητηριακό πεδίο (οπτικές, ακουστικές, οσφρητικές κτλ). Έντονες οπτικές ψευδαισθήσεις, οι οποίες συχνά έχουν ως περιεχόμενο συγγενικά πρόσωπα ή ζώα, αποτελούν συνήθη εκδήλωση της άνοιας σωματιδίων Lewy. Επίσης, μπορούν να εμφανιστούν παροδικά κατά τη διάρκεια ενός οξέως συγχυτικού επεισοδίου (Delirium), στο οποίο είναι ιδιαίτερα ευπαθή τα άτομα με άνοια.

Κινητικά Συμπτώματα

Αν και δεν χαρακτηρίζουν τη νόσο Alzheimer, παρατηρούνται συχνά σε άλλες μορφές άνοιας. Μπορεί να προηγούνται ή να έπονται των γνωστικών συμπτωμάτων. Τα συνηθέστερα κινητικά συμπτώματα είναι τα ακόλουθα: